Иқтисодчи-педагог касбий маҳоратининг назарий-педагогик асослари

КИРИШ
Мавзунинг долзарблиги. Хукуматимиз томонидан кейинги вақтларда ўрта махсус, касб-хунар таълими соҳаларини ривожлантиришга оид қатор ҳужжатлар қабул қилинди. Мазкур ҳужжатларда узлуксиз таълим тизимини такомиллаштириш, юксак касбий, маънавий ва ахлоқий талабларга жавоб берувчи, юқори малакали педагог кадрлар тайёрлаш тизимини яратиш кўзда тутилган. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2001 йил 4 октябр “Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими муассасалари учун педагог кадрлар тайёрлаш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида” ги 400-сонли қарори мазкур муаммонинг долзарблигини кўрсатади.
Ўзбекистон Республикасида амалга оширилаётган туб ислоҳотлар жамиятда ўзига хос ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ривожланиш йўлининг танлаб олиниши, шунингдек, “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” ғояси ва талаблари асосида жаҳон таълим стандартларига мувофиқ келувчи узлуксиз таълим тизимини шакллантириш учун қулай шарт-шароитни яратди. Таълим соҳасида олиб борилаётган ҳамда аниқ мақсадга йўналтирилган давлат сиёсати ижтимоий жамият тараққиётини таъминловчи устувор йўналишлардан бири сифатида эътироф этилди.
Ижтимоий ривожланиш, Биринчи навбатда, Таълим ва соғлиқни сақлаш соҳаларининг моддий- техник базасини мустаҳкамлаш ва уларни жиҳозлаш масалалари, ҳеч шуҳбасиз, жорий йилда ҳам диққатимиз марказида бўлади.¹
2010 йилда “Баркамол авлод йили” Давлат дастурини амалга ошириш бўйича қилинган ишларимизнинг улкан моҳияти ва аҳамиятини, албатта қисқача баҳолаш қийин. Мазкур дастурни бажариш учун барча молиявий манбалар ҳисобидан 8 триллион сўм ва 165 миллион доллар маблағ йўналтирилган. Бу эса, ўз навбатида, мамлакатимизда ҳар томонлама муносиб ёшларни, Ватанимиз келажаги учун маъсулиятни ўз зиммасига олишга қодир бўлган, жисмоний ва маънавий соғлом, баркамол авлодни тарбиялаш учун зарур барча шарт-шароитларни яратиш бўйича аниқ мақсадга қаратилган кенг кўламли чора-тадбирларни амалга ошириш имконини туғдиради.”¹
“Бу йўналишда амалга ошириладиган муҳим тадбирлар қаторида мутахассисларнинг янги авлодини шакллантириш, маънавий-ахлоқий жиҳатдан етук, мустақил дунёқарашга эга, ижодий фикрловчи, бой миллий мерос, шунингдек, умуминсоний ва миллий қадриятларга садоқатли баркамол шахсни тарбиялаб, вояга етказиш вазифалари белгиланган”².
Олий таълим муассасаси талабаларининг шахсий ривожланиши, улар ижтимоий-шахсий қизиқишларининг касбий йўналганлиги, мустақил фикрлашлари, ижодкорликлари, фаолликлари, муносабатларининг чуқурлашиб ҳамда бойиб бориши, дунёқарашларининг турғунлашуви ва ўз-ўзини тарбиялашга бўлган эхтиёжларининг шаклланиши каби ҳолатлар билан тавсифланади. Бўлажак мутахассис учун олий таълим муассасасида таълим олиш жараёни – педагогик фаолиятни муваффақиятли амалга оширишда касбий жиҳатдан аҳамиятли саналган сифат, билим, кўникма ва малакаларни ривожлантириш ҳамда ўз-ўзини такомиллаштиришнинг энг мақбул давридир. Талаба ушбу жараёнда билимларни жамлаш, сақлаш, узатиш, уларнинг мантиқий тузилмасини яратиш ва келажакда касбий фаолиятини ташкил этишда уларни самарали қўллаш йўлларини ўрганиш каби ҳолатларни ўзида мужассам эттиради.
Касб таълим йўналишида ҳозирги кунда иқтисодчи-педагогларни тайёрлаш жараёни:
- касбий фаолиятнинг турли йўналишларида талабаларнниг фаол таълим олиш шаклларига бўлган эҳтиёжи ва ижтимоий заруриятнинг тўла қондирилмаётганлиги;
- касбий фаолиятнинг турли йўналишларида талабаларнниг фаол таълим олиш шаклларига бўлган эҳтиёжи ва ижтимоий заруриятнинг тўла қондирилмаётганлиги;
- педагог-иқтисодчиларининг касбий хусусиятларини шаклланишига йўналтирилган ўқув-тарбиявий ишларни ташкиллаштириш учун етарли даражада касбий-педагогик тайёргарликка эга эмасликлари;
- педагог-иқтисодчиларни касбий хусусиятларини шакллантиришда талабалар томонидан таълимнниг мазмуни, методи, замонавий воситаларини мустақил танлашлари учун зарур шарт-шароит яратилмаганлиги ҳамда талаб этиладиган билим ва кўникмаларнинг етарлича шакллантирилмаганлиги;
Ўзбекистон Республикаси олий таълим Давлат таълим стандартларининг педагог-иқтисодчиларга қўйиладиган янги, янада юқори талаблари билан уларни касбий билим ва кўникмаларини шакллантиришнинг педагогик-шарт-шароитлари, механизми, методлари, ҳамда технологияларининг ишланмаганлиги, талаба касбий шаклланиш жараёнининг субъекти сифатида иштирок этишининг таъминланмаганлиги орасида номутаносиблик мавжуд. Бу каби номутаносибликнинг асосий манбаи ва сабаби – касбий-педагогик тайёргарликни таъминловчи мавжуд тизимнинг мукаммал эмаслигидир. Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Олий таълим муассасаларининг ўқув-тарбиявий мазмундаги фаолияти жараёнининг умумий қонуниятлари ва бўлажак мутахассислар касбий етуклигини таъминлашнинг самарали технологиялари моҳияти Н.Азизхўжаева, Э.Рўзиев, Ў.Қ.Толипов, С.Булатов, С.Нишноваларнинг илмий ишларида ўрганилган. Педагогнинг касбий маданиятини шакллантиришнинг назарий ғоялари М.Бахтин, У.Маҳкамов, С.Нишонова, Н.Муслимов, М.Хакимова ва бошқалар тадқиқ қилинганлиги аниқланди.
Назарий манбалар мазмуни билан танишиш, олий таълим муассасани фаолиятини ўрганиш ва даллиларни таҳлил қилиш иқтисодчи-педагогларни касбий шакллантириш жараёни бир қатор қарама-қаршиликларнинг манбаи бўлиб қолаётганлигини кўрсатди, хусусан:
- олий таълим муассасаларида иқтисодий фанларни ўқитиш жараёнида талабаларнинг касбий хусусиятларини шакллантириш жараёнида қўлланилаётган анъанавий ҳамда инновацион усуллар ўртасида;
- педагогик туркум фанларнинг иқтисодчи-педагог шахсий ҳамда касбий сифатларини ривожлантириш борасида мутахассислик ва танлов фанлари билан интеграциялаш имкониятларидан етарлича фойдаланилмаётганлиги ўртасидаги зиддиятлар кабиларни кўрсатиш мумкин.
Иқтисодий фанларни ўқитиш жараёнида талабаларнинг касбий хусусиятларини шакллантириш йўллари, олий таълим муассасаларида уларнинг касбий ва шахсий камолотини таъминлаш учун зарур педагогик шарт-шароитларни яратиш, психологик-педагогик шароитларини аниқлаш ҳамда касбий шаклланганлик даражасини аниқловчи мезонларни асослаш каби муаммолар тадқиқот мавзусини “ Иқтисодчи-педагогларнинг касбий маҳоратида педагогик кўникмаларни ривожлантириш” деб белгилаб олинишига асос бўлди.