Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №3

БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ ВА АУДИТ

---

Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3 
119 
қиймати тақсимланмаган фойда ҳисобидан 
чиқарилиши керак.
Иккинчидан, бундай активларнинг 
бошланғич қиймати ишончли тарзда аниқ-
ланиши керак. 
Халқаро стандартга мувофиқ асосий во-
ситаларнинг бошланғич қиймати қуйидаги-
ларни ўз ичига олади: олинган чегирмалар, 
божхона тўловлари, қайтариб берилмайди-
ган солиқлар, асосий воситаларни ташкил 
этиш харажатлари чегириб ташланган харид 
қиймати. Асосий воситалар объектини аниқ-
лаш учун корхонанинг ўзига хос шартларини 
ҳисобга олган ҳолда қарорлар қўлланилиши 
керак. 
Асосий воситалар қиймати - тўланган 
нақд пул суммаси ёки уларнинг эквиваленти 
ёки активни сотиб олиш ёки яратиш вақтида 
тақдим этилган бошқа компенсация шакли-
нинг адолатли қийматини ва қуйидагиларни 
ўз ичига олади: 
- 
савдо чегирмаларисиз сотиб олиш 
нархи (импорт божлари ва қайтариб берил-
майдиган солиқларни ҳисобга олган ҳолда); 
- 
активни етказиб бериш ва уни ишла-
тиш учун зарур бўлган ҳолатга келтириш 
билан бевосита боғлиқ харажатлар; 
- 
объектни сотиб олиш пайтида келиб 
чиққан мажбуриятлар, объектни демонтаж 
қилиш ва тугатиш ва у жойлашган жойни 
тиклаш бўйича дастлабки ҳисобланган хара-
жатлар. 
Бинобарин, асосий воситалар қиймати-
ни ташкил этадиган харажатлар ушбу объект 
сотиб олинган (қурилган), фойдаланишга 
топширилган ва фойдаланишга тайёр бўлган 
қийматнинг пул билан ифодаланиши ва 
унинг амал қилиш муддати тугаганидан ке-
йин уни тугатиш харажатлари ҳисобланади. 
5-сон БҲМСга мувофиқ, асосий восита-
ларни баҳолашнинг муҳим хусусияти шунда-
ки, уларнинг баланс қиймати тегишли давлат 
грантлари ҳисобига камайтирилиши мумкин. 
Ушбу қисқартириш тартиби 20-сон «Давлат 
грантлари ҳисоби ва давлат ёрдами тўғриси-
да маълумотларнинг ошкор етилиши» БҲМС 
да очиб берилган. Халқаро стандарт, асосий 
воситаларнинг бошланғич қиймати бўйича 
тавсия етилган асосий баҳосига қўшимча ра-
вишда алтернатив ёндашувни қўллашга 
имкон беради: асосий воситалар ҳисоботлар-
да қайта кўриб чиқилган суммада кўрсатили-
ши мумкин. 
Асосий воситалар аудитининг мақсади - 
асосий воситалар билан боғлиқ иқтисодий 
воқеалар тўғрисида маълумотни объектив 
йиғиш ва баҳолаш ва манфаатдор фойдала-
нувчиларга текшириш натижаларини тақдим 
этишдан иборат. Асосий воситаларни текши-
ришда фойдаланиладиган асосий усуллар - 
сўров, ҳақиқий текшириш, таққослаш, қайта 
санаш, ҳужжатли текшириш, спот тадқи-
қотлар. 
Аудитор томонидан асосий воситалар-
ни бухгалтерия ҳисоби аудити кўп вақт талаб 
қиладиган жараён бўлганлиги сабабли, кўп 
миқдордаги маълумотларни қайта ишлашни 
талаб қилади, аудитор қабул қилинган ауди-
торлик таваккалчилик даражаси билан асо-
сий воситаларни танлаб тадқиқ қилишни 
қўллаши мумкин. 
Асосий воситалар аудитининг энг му-
ҳим жиҳатларидан бири бу уларни тўғри 
баҳолашни текширишдир. Асосий воситалар-
ни баҳолаш муаммоси бухгалтерия ҳисобида-
ги энг муҳим масалалардан бири бўлиб, асо-
сий воситаларни баҳолашнинг бирлиги ва 
ҳақиқати принципи корхонада бухгалтерия 
ҳисобини ташкил этишда ҳал қилувчи омил 
ҳисобланади. 
Халқаро стандартларга мувофиқ, ушбу 
масалани қуйидагича ҳал қилиш таклиф эти-
лади. Таъмирлаш харажатларини текшириш-
да қуйидагилар белгиланиши керак: таъмир-
лаш режалари ва сметалари, бажарилган иш-
ларни қабул қилиш далолатномалари, бино 
ва иншоотларни техник кўрикдан ўтказиш 
актлари, тегишли ҳужжатларни тўғри тайёр-
лаш ва ўз вақтида тайёрлаш; харажатлар 
моддалари бўйича харажатларни шаклланти-
ришнинг тўғрилиги; материаллар истеъмоли 
меъёрлари ва таъмирлаш учун тўланадиган 
ҳақ миқдори ҳаддан ташқари оширилганми; 
ишларни жорий ёки капитал таъмирлашга 
тўғри тайинлаш. 
Таъмирлаш операцияларининг мақсад-
га мувофиқлиги ва қонунийлиги ҳам белги-
ланади. Аудитнинг муҳим босқичларидан 
бири бу асосий воситаларни қайта баҳолаш 
аудити ҳисобланади. Қайта баҳолаш талабла-
рига мувофиқлигини текшириш учун аудит 
қуйидаги соҳаларда олиб борилади: 
 
асосий воситаларни қайта баҳолаш 
бўйича операцияларнинг тўлиқлиги; 
 
қайта баҳолаш натижаларини ҳуж-
жат билан акс эттиришнинг тўғрилиги; 
 
бухгалтерия ҳисобида қайта баҳолаш 
операциялари тўғри акс эттирилганлиги. 
Бундай аудит қайта баҳолаш натижала-
рини ўз ичига олган ҳужжатларни ўрганиш