Иқтисодий фанларни ўқитиш

Бешинчидан, аудитни бизнесни ўзига хос экспертиза қилиш деб таърифлаш мумкин. Кўпчилик корхоналарда ташқи аудит билан бирга ички аудит ҳам йўлга қўйилган бўлиб, улар ишлаб чиқариш харажатларининг даражаси, рентабеллик, тежамкорлик, мақбул режимга риоя қилиш ва кўрсатиладиган хизматларнинг юқори сифатлилиги устидан назорат қиладилар.
Фирмаларнинг, шу жумладан, аудиторлик фирмаларининг ҳам бозорда мустаҳкам ўрин топишида уларнинг маҳсулот (иш, хизмат)ларининг сифати муҳим аҳамиятга эга. Бу борада ички аудитни муваффақиятли ташкил этиш ҳар икки томон учун ҳам манфаатли. Жаҳонга донғи кетган трансмиллий корпорацияларнинг шу даражага етишида ички аудитнинг ҳам роли бор.
Олтинчидан, аудит текшируви ўтказишда марказда аудитор туради. Демак, аудит фанини ўрганишда ҳам марказда аудитор туради. Ҳеч қайси иқтисодий фанни ўрганишда мутахассисга бу қадар алоҳида эътибор қаратилмайди. Бу жиҳатдан аудитор ягона ва аудит фани бошқа фанлардан ажралиб туради.
Аудиторнинг, аудиторлик касбининг алоҳида диққат қаратиш лозим бўлган муҳим хусусиятларини инобатга олиб, 18моддадан иборат «Ўзбекистон аудиторларининг касбга оид ахлоқ кодекси» лойиҳаси ишлаб чиқилиб, муҳокама қилинмоқда. Унда аудиторлик касбининг ахлоқий меъёрлари, унинг тарихий тараққиёти натижасида шаклланган мустақиллик, пухта билимга эгалик, ҳалоллик, виждонлилик, ҳаққонийлик ва сир сақлаш каби халқаро принциплари негизидаги лойиҳа моддаларида ўз ифодасини топган. Ривожланган мамлакатларнинг барчасида бухгалтераудитор мутахассислигини танлаганлар узоқ йиллар ўқиш, кўп амалиёт ўтказиш ҳамда кўп сонли имтиҳон ва синовлардан муваффақиятли ўтиш талаб қилинади. Аудитор мамлакатда амал қилаётган қонунлар, меёрий ҳужжатларни, бухгалтерия ҳисоби ва иқтисодий таҳлилни чуқур билиши лозим. Чунки билим ва тажрибага эга бўлгандагина бошқаларни текшириш, тўғри хулоса чиқариш, зарурий маслаҳат бериш мумкин. Бундай малакага эга бўлиш учун ўз устида тинмай ишлаш, изланиш, бошқалар тажрибасини ўрганиш зарур.
Бу касб билан шуғулланувчиларни бирлаштириб турувчи ташкилотлар аудиторлар палаталари уларнинг иш сифатини доимо назорат қилиб боради. Аудиторни палатадан чиқарилиши уни бу касб билан шуғулланишини тўхатилишини билдиради.
Ўзбекистонда бундай ваколатга Молия вазирлиги эга бўлиб, фаолиятни амалга ошириш учун лицензия бериш ва уни бекор қилиш шу вазирлик зиммасидадир.
Аудитор учун энг нохуш ҳол у текшириб, ижобий аудиторлик хулосасини ёзиб бергач, тўсатдан корхона ўзини «банкрот» деб эълон қилишидир. Бунда унинг мақеи тушиб кетади, ҳатто лицензиясидан маҳрум бўлиши мумкин. Шунинг учун у аудиторлик текшируви асосида келажакда корхона ўз фаолиятини тўхтатиши ёки қисқартириш мақсади, мажбуриятлари йўқлигига ишонч ҳосил қилиши керак.
Корхонани яшовчанлигини аниқлашда қуйидаги кўрсаткичларни таҳлил қилиш керак: корхона «харажатлар – фойда ҳажм» кўрсаткичиларининг нисбати, реализация ҳажмининг ўзгаришлари, самарадорлик, ликвидлик кўрсаткичлари, фойда нормаси, дебиторлик ва кредиторлик қарзлари айланувчанлик коэффициенти ва бошқалар.
Агар текширувлар давомида бу кўрсаткичлар меъёрлари бузилмаган бўлса, аудитор ижобий хулоса бериши мумкин. Агар акси бўлса, аудитор буни камида алоҳида бандда кўрсатиши зарур.
Корхонани банкротликка тушиб қолиши сабаблари қуйидагилар бўлиши мумкин:

• 
  мажбуриятларни ўз вақтида қоплай олмаслик;
  
• 
  хўжалик фаолиятини тўхтатишга мажбур бўлиш.
  

Аудитор корхонани яшовчанлигини текшириш жараёнида корхона маъмуриятига маслаҳат сифатида хўжалик фаолиятини яхшилаш, тўлов қобилиятини ҳамда ликвидли маблағларни салмоғини ошириш учун зарар қилмайдиган даражада корхона активларини бир қисмини сотиш, зарур воситаларни бирданига сотиб олмай, бир қисмини ижарага ёки лизингга олиш каби тавсиялар бериши мумкин.
Ўрганилаётган корхонани яшовчанлиги даражасини баҳолаш учун аудитор:

• 
  Корхона, ташкилотда молиявий ҳолатни белгиловчи асосий кўрсаткичларни ёмонлашуви эҳтимоли борми ёки йўқми? Агар йўқ бўлса, уни тўсатдан пайдо бўлиб қолиш хатари қандай?
  
• 
  Тўсатдан корхонанинг аҳволи ёмонлашиб, банкрот бўлиб қолиш хавфининг реаллик даражаси қанақа? Бундай ҳолатдан чиқиб кетишнинг корхона учун бирон йўли, чораси борми?
  
• 
  Бу муаммони аудиторлик хулосасида қандай акс эттириш керак бўлади? – деган саволларга ижобий жавоблар ололса, корхонанинг молиявий ҳисоботлари ва унинг ҳолати ҳақида ижобий хулоса чиқариши мумкин.
  

Аудитор хулосасини маълум қилиниши қарз бериш, инвестиция қўйиш, қўймаслик, унинг акцияларини сотиб олиш ёки олмаслик ҳақидаги саволларга умумий жавоб бўлади.
Аудиторлар корхоналарнинг яшовчанлигини аниқлашда икки хил ёндашишлари мумкин:

1. 
   Актив. Агар корхонанинг ҳолати ва унинг истиқболи молиявий ҳисоботлардан фойдаланувчилар учун ўта зарур бўлса, бундай ҳолда текширилаётган корхонанинг яшовчанлигини аниқлаш учун керакли ахборотматериалларни излаб топиш аудит ўтказиш дастурига алоҳида киритилади.
   
2. 
   Пассив. Аудитор оддий текширув жараёни ўтказиш ва фақатгина тегишли омиллар кўзга ташланганда ёки бундай хатар бўйича огоҳлантирилгандагина эътибор билан ёндашади.
   

Аудиторнинг ўз мижозларига кафолати, мижознинг:

1. 
   Давлат, бошқарув, молия ва назорат органлари олдида келгусида хўжалик юритиш имконига кафолат.
   
2. 
   Ишлаб чиқариш воситалари билан таъминловчи хўжалик юритувчи субъектлар олдидаги кафолати.
   
3. 
   Маҳсулоти(товар, хизматлари) истеъмолчилари олдидаги кафолати;
   
4. 
   Хўжалик юритувчи субъектнинг эгалари, яъни акционерлар ва бошқаларга кафолати.
   
5. 
   Оммавий матбуот воситалари олдидаги кафолатидир.
   

Аудиторлик хатарини камайтиришнинг муҳим воситалари корхоналар молиявий ҳисоботларидаги хатоликларни тўғри таснифлаш ва баҳолашдир. Ушбу хатоликларни икки гуруҳга ажратиш мумкин: а) молиявий санкциялар сифатида салбий оқибатларга олиб келувчи хатоликлар;
б) номолиявий санкциялар сифатида салбий оқибатга олиб келувчи хатоликлар.

• 
  Биринчи хатоликларга корхоналарнинг ижобий аудиторлик хулосаси билан тасдиқланган молиявий ҳисоботларини давлат назорат органлари томонидан ўтказилган текширувлар орқали аниқланган хатоликлар киради. Бу хатоликларнинг аксарияти солиқ ва мажбурий тўловлар ҳисобкитоблари билан боғлиқ. Бундай ҳолат берилган ижобий аудиторлик хулосасига эга бўлган молиявий ҳисоботни давлат органлари ва бошқа
  

фойдаланувчилар учун яроқсизлигини билдиради. Демак, ундаги маълумотлар реал эмас, амалдаги қонунлар бузилган.
Аудитор мамлакатдаги мавжуд қонунларни, меъёрий ҳужжатлардан ташқари жаҳон амалиётида қўлланилаётган қонунлар ва меъёрий ҳужжатларни ҳам билиши зарур.
Хорижий мамлакатларнинг назорат амалиётидаги ижобий тажрибаларни ўрганиш ва ёйиш мақсадида 1953 йили БМТ қошида нодавлат ташкилоти Олий Назорат Органларининг Халқаро Ташкилоти (INTOSAI) тузилган.
Барча аудиторлик фирмалари, хизматлари ўз фаолиятларида «Халқаро аудит нормалари ва қўшимча ишлар Низоми» дан фойдаланадилар.
Аудит фанининг хусусиятлари албатта фанни ўрганиш методикасида ҳам ўз ифодасини топади. Дарс жараёнида ўқитувчи бир томондан, аудит фанни предметини ўрганиш методларига диққат қаратса, иккинчи томондан уларни методик жиҳатдан қўллашга аҳамият бериши зарур.
Аудит фанини ўрганишда марказда аудитор шахси турар экан, демак айнан ана шу аудиторлик мутахассислигини эгалламоқчи бўлган ўқувчиталабаларнинг ақлини чархлайдиган методларни қўллаш зарур. Бу жиҳатдан ҳужжатлаштириш, ҳисобкитобни тўғри йўлга қўйилганини ёки хатоларни аниқлашни ўргатадиган методлар фанни ўрганишда муҳим аҳамиятга эга.
Фанни ўрганишда аввалги бобда кўрганмиздек, ўқитувчи томонидан атайлаб камчиликлар билан тўлдирилган ҳужжат ёки ҳисобкитобни хатосини топишга қаратилган топшириқлар тайёрлаб, дарсда қўллаш алоҳида аҳамият касб этади. Бундай топшириқларни бошқа методлар билан биргаликда қўлласа бўлади. Айниқса, моделлаштирувчи ўйинлар ташкил қилиб, дарс жараёнида қўллаш мумкин. Ана шундай топшириқлар асосида дарсни кичик гуруҳларга бўлиб ўтиш мумкин.
Биз кўриб ўтган барча методларни аудит фанига мослаштирган ҳолда дарс ўтиш мумкин. Демак, аудит фанини ўрганишда ўқитувчи, ўқувчиталабалар амалдаги бухгалтерия ҳисоби, аудитга ва бошқа иқтисодиётга оид қонунлар, меъёрий ҳужжатларни, республикамизда қабул қилинган миллий ва халқаро стандартларни пухта билишлари, улар асосида иш юритишни ўрганишларига диққат қаратишлари, мустақил фикрлашга, таққослаш ва қарор қабул қилишга, ҳисобкитобларни тўғри бажаришга ўргатадиган дарс ўтиш методларини кенг қўллашлари лозим.

3§. «Солиқ ва солиққа тортиш» фанининг хусусиятлари ва дарс ўтиш методларини танлашда уларни ҳисобга олиш

Солиқлар доимо жамият аъзоларининг диққат марказида бўлиб келган, чунки у ҳар бир кишининг манфаатига тааллуқли бўлиб, иккинчи томондан давлат бюджети даромадларининг асосий манбаидир.

Маълумки, ҳар бир давлат ўз функцияларини бажариши учун харажатлар талаб этилади. Айнан ана шу харажатлар учун зарур маблағ билан солиқ тизими таъминлайди.
Солиқ тизими бошқа соҳалардан тубдан фарқ қилади.
Ана шу фарқ солиқ органлари учун тайёрланадиган малакали мутахассисларни касбий билим эгаллашларига оид мутахассислик фанлари ва уларни ўрганишда ўзига хос хусусиятларни келтириб чиқаради.

1. 
   Республикамизда солиқ ва солиққа тортиш қабул қилинган қонунлар асосида олиб борилади.
   

Солиқчилик асосини Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ташкил этади. Конституциянинг 123моддасига мувофиқ «Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ягона солиқ тизими амал қилади. Солиқлар жорий қилишга фақат Ўзбекистон Республикасининг Олий Мажлиси ҳақли»дир.
Солиқ қонунчилиги Конституциядан кейин 1997 йил 24 апрелда қабул қилиниб, 1998 йил 1 январдан кучга кирган Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодекси(кейинги
ўзгаришлар билан, ҳозирги кунда янги таҳрири тайёрланмоқда)га асосланади. У солиқ тизимининг ҳуқуқий асосларини, солиқ тўловчиларнинг ҳуқуқлари ва мажбуриятларини, солиқ ишларини юритиш ва солиқ мажбуриятларини бузганлик учун жавобгарлик тартибини белгилайди.
Солиқ қонунчилиги таркибига солиқ жараёнини тартибга солувчи бошқа қонунлар, Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармонлари, Вазирлар Маҳкамасининг Қарорлари, Ўзбекистон Республикаси Давлат Солиқ қўмитасининг меъёрий ҳужжатлари киради. Бу эса ўз вақтида солиқ органларида ишловчи мутахассислардан:
а) солиққа оид қонунлар, ҳуқуқий ва меъёрий ҳужжатларни, йўриқномаларни чуқур билишлари;
б) улар асосида қонуний равишда юридик ва жисмоний шахсларни солиққа тортиш амалларини тўғри бажаришларини талаб қилади.

2. 
   Солиқ тўловчилар билан солиқ ундирувчилар манфаатлари қарамақаршилиги мавжуд. Солиқ бошқа тўловлардан фарқ қилиб, солиқ тўловчилар, тўлов эвазига индивидуал тарзда солиқ тўлаш пайтида ҳеч нима олмайдилар. Бу тўловлар уларга жамият миқёсида ижтимоий товарлар ва хизматлар тарзида қайтади. Бу солиқ тўловчиларни иложи борича солиқ тўлашдан қочиш ёки камроқ солиқ тўлаш йўлларини қидиришга олиб келади. Бунда солиқ имтиёзлари мавжудлиги ҳам турли салбий, ноқонуний ҳаракатларни юз беришида маълум рол ўйнайди. Солиқ қонунчилиги бузилиши кўринишлари турлича. У солиқ тўловчилар томонидан ёки солиқ ундирувчилар томонидан содир қилиниши мумкин. Шунинг учун мутахассис солиқ қонунчилигини бузилиши қандай юз бериши мумкин, унинг оқибати, олдини олиш чораларини яхши билишлари керак.
   

Жамиятнинг иқтисодий юксалишга эришишида солиқ ходимлари, уларнинг билими, малакаси, ҳалоллиги, қонунлар асосида иш кўриши алоҳида роль ўйнайди.

3. 
   Солиқ тизими бир томондан ишлаб чиқариш фаолияти, иккинчи томондан, инсонлар фаолияти билан боғлиқ.
   

Солиқ бўйича мутахассис солиқ ва ҳисоб қонунчилиги тўғри юритилишини ташкил этишни, айнан ана шу қонунбузарликлар қандай оқибатларга олиб келишини чуқур биладиган, уни олдини олишга ҳаракат қиладиган бўлиши лозим. Солиқларни ҳисоблаш ва уни тўлаш бевосита бухгалтерия ҳисоби билан боғлиқ. Демак, «Бухгалтерия ҳисоби» солиқ билан чамбарчас боғланганлигини назардан қочирмаслик керак.
Маълумки, турли мамлакатларда бухгалтерия ҳисоби ва солиқ ҳисобини амалга оширишнинг икки схемаси мавжуд.

1. 
   Бухгалтерия ҳисоби ва солиқ ҳисоби бир бирига тўғри келади. Бу Германия, Италия, Швеция каби мамлакатлар, Ўзбекистон ҳам шу гуруҳга киради.
   
2. 
   Бухгалтерия ва солиқ ҳисоби параллел олиб борилади. Буларга АҚШ, Буюк Британия, Австрия, Россия каби мамлакатлар киради. Лекин, қайси схемада иш юритишдан қатъий назар, бухгалтерия ҳисоби маълумотлари солиқларни ҳисоблаш учун асос ҳисобланади.
   

Ҳисоб тизимида амалга оширилаётган ислоҳотлар хўжалик юритувчи субъектларда иқтисодий фаолият юритиш жараёнида халқаро андозалар асосида «Молиявий ҳисоб» ва
«Бошқарув ҳисоби» счётларида ҳамда «Молиявий ва бошқарув» ҳисоботлари орқали маълумотларни акс эттириш амалиёти жорий этилган.
Солиқ базасини тўғри аниқлаш, уларни тўғри ҳисоблаш ва бюджетга белгиланган муддатларда тўлаш тадбиркорлик субъектларининг молиявий ҳолатида муҳим рол ўйнайди. Бюджетга тўланиши лозим бўлган солиқлар ва йиғимларни ўз вақтида тўғри ҳисобкитоб қилиш ва тўлаб бориш натижасида корхона иқтисодий нохушликлар, жарима ва бошқалардан зарар кўрмайди. Шу сабабли солиқлар ҳисоби тадбиркорлик субъектлари фаолиятида муҳим аҳамиятга эга. Демак, солиқчи мутахассис нафақат солиқ, солиққа тортишни, балки бухгалтерия ҳисоби, таҳлил, аудитни ҳам пухта билиши зарур.

Шунинг учун ҳам солиқ тизими учун кадрлар тайёрлашга фаннинг хусусиятларидан ҳамда кадрларга қўйиладиган талаблардан келиб чиққан ҳолда ёндашиш зарур.