Иšтисодий таілил фанининг моіияти, бозор иšтисодиёти шароитида аіамияти ва вазифалари

3йб + КТ = Т + Хч + 3ох.
Бунда Зйб - товар захирасининг ҳисобот йили бошидаги қолдиғи ;
КТ - келиб тушган товарларнинг ҳисобот йилидаги ҳажми;
Т - товар обороти (ҳисобот даврида сотилган оварларнинг ҳажми);
Хч- товарларнинг турли сабаблар билан чиқиб кетиши (табиий
камайиши, чириши, синиши ва бошқалар) ;
Зох - товар захираларининг ҳисобот йили охиридаги қолдиғи .
Юқоридаги формулага асосан ҳар бир миқдорни қолганларининг алгебраик йиғиндиси кўринишида тасвирлаш мумкин. Масалан, товар обороти ҳажмини қуйидаги функционал боғлиқликда ифодалаш мумкин :


Т = 3йб + КТ - Хч - 3ох.
Ушбу формуладан кўриниб турибдики товар оборотига тўртта омила таъсир қилган. Товар захираларининг бошланғич қолдиғи ва келиб тушган товарлар ҳажмининг кўпайиши товар оборотига ижобий таъсир қилса, товарларнинг ҳар хил чиқимлари ва товар захираларининг йил охиридаги қолдиқ суммасининг кўпайиши натижасига салбий таъсир қилади.
Товарларнинг йил охиридаги қолдиғи ўзгаришининг товар оборотига таъсири (Тзйб) ни топиш учун товар захираларининг ҳисобот йилидаги миқдоридан (Зйб₁) шу кўрсаткичнинг асос йилидаги миқдорини ( Зйб₀) айириб ташланади, яъни :

 Тзйб = Зйб₁ - Зйб₀ .

Товар келиб тушишининг товар обороти ҳажмига таъсирини ( Ткт) топиш учун унинг ҳисобот йилидаги миқдоридан ( КТ₁ ) асос йилидаги миқдори ( КТ₀ ) айириб ташланади, яъни :

 Ткт = КТ₁ - КТ_0.

Товарларнинг ҳар хил чиқиб кетишининг товар обороти ҳажмига таъсирини ( Тхч) топиш учун унинг ҳисобот давридаги миқдоридан (Хч₁) асос давридаги миқдори айрилиб ташланади (Хч₀) , яъни :

 Тхч = Хч₁ - Хч_0.

Товар захираси қолдиғининг ҳисобот даври охиридаги ўзгаришининг товар оборотига таъсирини

( Тзох) топиш учун, унинг ҳисобот давридаги миқдоридан (Зох₁) асос давридаги миқдори (Зох₀) айирилади, яъни :

Тзох = Зох₁ - Зох₀.

Омиллар таъсири ҳисобининг тўғрилигини аниқлаш учун ҳамма омиллар таъсирини қўшиш лозим. У ҳолда умумий фарқ барча омиллар таъсирига тенг бўлади :

Т =  Тзйб   Ткт   Тхч   Тзох

Мувозанат усулини қўллаб натижага омиллар таъсирини ҳисоблаш қуйидаги мисолда келтирилган (7.1-жадвал).

Ушбу жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, товар обороти ҳажми ҳисобот даврида режадагига нисбатан 97,2 минг сўмга ошган. Ушбу ўзгаришга товар келиб тушишининг 106,3 минг сўмга ошиши ва товарларнинг ҳар хил чиқиб кетишининг 0,1 минг сўмга камайиши товар оборотига ижобий таъсир қилган. Бошқа омиллар эса товар оборотининг ўзгаришига салбий таъсир кўрсатган. Жумладан, товар захираларининг ҳисобот даврининг бошида меъёрга нисбатан 6,2 минг сўмга кам бўлиши, шу даврнинг охирида эса меъёрдан 3,0 минг сўмга ошиқча бўлгани товар