Iv bob. Buzmasdan nazorat qilish (bnq) turlari, uni standartlash va metrologik ta’minlash

Nazorat turi
Buzmasdan nazorat qilishning sinflanishi
Nazorat 
qilinayotgan 
obyekt bilan 
fizik maydon-
larning 
ta’sirlashish 
holati bo‘yicha
Birlamchi 
ma’lumotli 
parametrlari 
bo‘yicha
Birlamchi 
ma’lumotni olish 
usuli bo‘yicha
Magnitli 
Magnitli
Koertsitiv 
kuchlar. Magnit-
lanuvchanlik. 
Qoldiq induksiya. 
Magnit kirituv-
chanlik. Kuchlan-
ganlik. Bark-
gauzen effekti
Magnit kukunli. 
Induksion. Ferro-
zondli. Xoll effekti. 
Magnitografik. 
Ponderomotorli. 
Magnitli-rezistorli.
Elektrik
Elektrik 
Triboelektrik 
Termoelektrik.
Elektrpotensialli 
Elektrsig‘imli
Elektrostatik 
kukunli. Elektrli 
parametrik. Elektr 
uchqunli. Rekombi-
natsion nurlanishli. 
Ekzoemission 
emissiyali. Shovqin-
li. Potensiallarning 
kontakt farqi 
bo‘lgan.

---

16
Elektr 
uzatkichli
O‘tkazuvchan 
nurlanishli. 
Aks ettiriladi-
gan nurlanishli.
Amplitudali. 
Fazali. Chastotali. 
Spektral. Ko‘p 
chastotali.
Transformatorli. 
Parametrikli.
4.2-jadval
Nazorat 
turi
Buzmasdan nazorat qilishning sinflanishi
Nazorat qilinayot-
gan obyekt bilan 
fizik maydonlar-
ning ta’sirlashish 
holati bo‘yicha
Birlamchi 
ma’lumotli 
parametrlari 
bo‘yicha
Birlamchi 
ma’lumotni olish 
usuli bo‘yicha
Radio-
to‘lqinli 
O‘tuvchan 
nurlanish. Nurla-
nish qaytariladi-
gan. Tarqaluv-
chan nurlanishli. 
Rezonansli.
Amplitudali. 
Fazali. Chasto-
tali. Vaqtincha-
lik. Qutblanuv-
chan. 
Geometrik.
Detektorli (diodli). 
Bolometrik. Termis-
torli. Interferension-
li. Golografikli. 
Suyuq kristalli. 
Termoqog‘ozli. 
Fotoboshqariluv -
chanli yarim o‘tkaz-
gichli plastinkali. 
Kalorimetrik.
Issiqlikli
Issiqlik 
to‘qnashuvli. 
Konvektivli. O‘zi 
nurlanuvchanli.
Termometrikli. 
Issiqlik 
o‘lchamli.
Pirometrikli. Suyuq 
kristalli. Termo-
bo‘yoqli. Termo-
qog‘ozli. Termolyu-
minoforli. 
Termo bog‘liqli 
parametrli. Optik 
interfersiyali. 
Kalorimetrik.
Optikli
O‘tkazuchan 
nurlanishli. 
Qaytariluvchan 
nurlanishli. 
Tarqaluvchan 
(sochiluvchan) 
nurlanishli. 
Induksiyalangan 
nurlanishli.
Amplitudali. 
Fazali. Vaqtin-
chalik. Chasto-
tali. Qutblanuv-
chanli. 
Geometrikli. 
Spektralli.
Interferensiyali. 
Nefelometrikli. 
Golografikli. Re-
fraktometrikli. 
Refleksometrikli. 
Vizual-optikli.

---

17
Radiat-
sionli
O‘tkazuchan 
nurlanishli. 
Tarqaluvchan 
(sochiluvchan) 
nurlanishli. 
Xarakteristik 
nurlanishli. 
Avtoemissiyali.
Oqimning 
energiyasi 
zichligiga 
asoslangan. 
Spektral.
Ssintillyatsionli. 
Ionizatsionli. 
Ikkilamchi elektron-
li. Radiografikli. 
Radioskopikli.
Akustikli
O‘tkazuvchan 
nurlanishli. 
Qaytariluvchan 
nurlanishli 
(exo-usul). 
Rezonansli. 
Impedansli. Erkin 
tebranuvchanli. 
Akustikli-emis-
sionli. 
Amplitudali. 
Fazali. Vaqtin-
chalik. Chasto-
tali. Spektralli.
Pezoelektrikli. 
Elektromagnitli-
akustikali. Mikro-
fonli. Kukunli.
Singib kiruvchan moddalar bilan nazorat qilish usullarining 
sinflanishi (kapillarli va oqimni qidiruvchanli)
4.3-jadval
Singib kiruvchi moddalar bilan nazorat qilishning sinflanishi
Nazorat qilinayotgan 
obyekt bilan modda-
ning ta’sirlashish 
xususiyati bo‘yicha
Birlamchi 
parametrlari 
ma’lumoti 
bo‘yicha
Birlamchi ma’lumot olish usuli 
bo‘yicha
Molekular 
Suyuqlik 
usuli
Gaz usuli
Yorqinligi usuli (axromatik)
Rangli usul (xromatik)
Lyuminessentli-rangli
Filtrlanuvchan zarrachali
Mass-spektrli
Ko‘pikli
Manometrik
Galogenli
Radiaktivli
Katarometrik
Kimyoviy
O‘ta mustahkam deformatsiyali
Akustik

---

18
4.1. Optik usullarda nazorat qilishning sinflanishi
Buzmasdan optik nazorat qilish – nazorat qilinayotgan obyekt 
bilan elektromagnitli nurlanishning ta’sirlashishiga va uning nati-
jalarini yozib borishga asoslangan. BNQ ning GOST 24521-80 
bo‘yicha optik usuliga kiruvchi usullar nurlanishning to‘lqin uzun-
ligi bilan yoki ularning rekombinatsiyalanishi bilan, obyekt bilan 
nurlanishni ta’sirlanishi natijalarini ishlov berilishi bilan farqlana-
di. Barcha usullar uchun quyidagi elektromagnit nurlanishning di-
apazoni xos: Ultrabinafsha diapazon maydoni ko‘rinuvchan 
10
-9 
….10
-3
m (310
18
….310
10
) Gts va infraqizil nurlanish bilan 
((3,8…7,8)10
-7
m) maydonni tashkil etadi. Shuningdek, taqsim-
lanish amplitudasi, chastotasi, fazasi, qutblanuvchanligi va koge-
rentligi darajasi kabi fazoviy vaqtinchalik hisoblanadigan optik 
nurlanishning ma’lumotlari parametrlarini o‘z ichiga oladi.
Fizik hodisalarga mos ravishda (interferensiya, qutblanish, di-
fraksiyalanish, nurni sindirish, nurni qaytarish, nurni tarqatish, 
nurni yutish va nurni dispersiyasi) nazorat qilinayotgan obyekt bi-
lan ushbu parametrlarning ta’sirida uning o‘zgarishi, hamda lyu-
minesensiya effekti, fotouchuvchanlik, fotoxromizm va boshqalar 
ta’sirida obyekt xarakteristikasining o‘zgarishidan defektoskopik 
(nuqsonni aniqlash) ma’lumotlar olishda foydalaniladi.
Optik nurlanish – elektromagnit nurlanish bo‘lib, u elektrlan-
gan zarrachalarning harakati tufayli ularning yuqori energetik 
pog‘onadan quyi energetik pog‘onaga o‘tishida yuzaga keladi. Bu 
vaqtda yorug‘lik fotonlari chiqishi kuzatiladi.
4.2. Vizual nazoratning o‘ziga xosligi
Buyumlarning texnik diagnostikasidagi vizual nazorati ular-
ning shakli o‘zgarishini aniqlash uchun hamda sirt nuqsonlarni 
(yoriqlar, korrozion jarohatlar, deformatsiyaviy sinish va h.k.) 
aniq lash uchun amalga oshiriladi va uni oddiy ko‘z va maxsus 
lupa yordamida amalga oshiriladi, lupaning kattalashtirishi asosiy 
materialni va payvandlanayotgan yerni ko‘rish va uni tayyorlash 
vaqtida, montaj va ta’mirlashda 4–7 marta katta ko‘rsatadigan 
bo‘lishi kerak, texnik diagnostikalashda esa 20 marta kattalashti-
radigan bo‘lishi kerak. Yorug‘lik nurini qabul qiluvchi bunday 

---

19
vaqtda inson ko‘zi bo‘ladi, shuning uchun vizual tekshirish – na-
zorat qilish uyushmasi insonning ko‘rish qobiliyatini hisobga oli-
shi kerak.
4.4-jadval