Iv bob. Ta’LIM SIFATINI NAZORAT QILISH VA BAHOLASH Ta’lim sifatini o‘lchash baholash shakli va metodlari, indikatorlarini tanlash

Sifatni nazorat kilish texnologiyalarini ishlab chikish ta’lim sifati goyasini amalga oshirishda navbatdagi kadam buldi. Ta’lim sifatini nazorat kilish texnologichen deganda ta’lim jarayonining barcha boskichlarida uning ustidan nazoratni tashkil etish tizimini tushunamiz. Pedagogik jamoa oldiga yangi vazifa — KXK bitiruvchi­ sining Modelda tavsiflangan sifatlarini baxolashga imkon beruv- chi nazorat vositalari majmuini tanlash vazifasi kuyildi.
UMKXT muassasalarida yishlgan tajribani, amaliyotchi peda­ goglar va olimlarning ishlarini urganib, KT sifatini ulchovchi tizimni tanladik va birinchi marta uning tizim dosil kiluvchi barcha beshta omillaridan nazoratning kompleks tizimida, uning dar bir boekdchida foydalandik (4—12 va 15 -17 - ilovalarga karang). Motivatsion test (MT). Tukkizta savol-fikrdan iborat test tak­ lif kilindi. Xar bir savolga turtta variantda tasdikpovchi javob ilova kilindi, oxirgi beshinchi variant — «boshka sabablar» esa respondentlarning vakg utishi bilan uzgarib boruvchi dunyokarashi, dayotiy kizikishlari doirasi va boshka sifatlarini anikdash im­
konini beradi.
Rivojlanish testi (RT). Biz KX,Klarga buxgalterlik kasbi va
«Byudjet tashkilotlari buxgalteri», «Urta va kichik korxonalar buxgalteri», «Kishlok xujalik korxonalari buxgalteri» mutaxas- sisligi buyicha ukishga kiruvchilar va ukiyotganlarning psixolo­ gik xarakteristikasini aniklashga muljallangan «Tadkikotning kompleks metodikasi»dan foydalandik. Parametrlar KDK biti­ ruvchisining modeliga muvofik belgilandi. Mazkur metodika uchta
lariga mos keluvchi mintaqaviy standart elementlari x;am kiriti- ladi. Bu tizimning izchilligini yaqqol namoyon etadi.
Rivojlanish testlari (RT) diagnostikaning turli bosqichlari- da deyarli uzgarishsiz kullanadi-ki, bu kasbiy ta’lim natijalari­ ni taщoslash , dunyoqarashning uzgarish dinamikasini, shaxsiy si- fatlarning rivojlanishini belgilash imkonini beradi.
Motivatsion testlar (MT) (yakuniy va moslashuv bosqichidagi na­ zorat) uzgarishga uchradi. Motivadiyaning yakuniy va moslashuv test- larining asosiy vazifasi mexnat bozorining UMKX,T sifagiga bo‘lgan talab va extiyojlarini kuzatib borishdir. Bunday testlar ishlab chiqarish, texnologik yoki diplomoldi amaliyotidan sung utka- ziladi. Test savollariga javoblar varianti berilmaydi, bu ukuv- chilarga mexnat bozorida uz bilimlariga bo‘lgan talabni uzlari ba- Xolash imkonini beradi. Utkazilgan anketalar taxdili pedagoglar jamoasi uchun UMKX,T davlat standartlarining mintaqaviy kom- ponentlarini, maxsus sikl dasturni tugrilab turish buyicha ish ma­ teriali buladi.
Shu tarifa KX,Kda ishlab chiqilgan va kullanadigan sifatni nazorat kdlish tizimi:

• 
  tugallanganlik;
  
• 
  izchillik;
  
• 
  qiyosiylik tamoyillariga asoslangandir.
  

KXKda UMKXT sifatini nazorat qilish buyicha topshirikdar- ni tuzishda kuyidagi didaktik talablarga rioya qilindi:

• 
  nazorat savol va topshirikdarini tanlashda UMKXT tizimida umumta’lim va maxsus sikl fanlari mazmuni xamda urnining uziga xos xususiyatlari xisobga olindi. Masalan, dastlabki umumta’lim nazoratida kimyo, fizika, matematika buyicha integratsiyalashgan top- shirikdar kullanadi. Umumukuv malakalarining shakllanganlik da­ rajasini anikdash buyicha nazorat esa, maxsus sikl fanlariga oid ukuv adabiyoglaridan olingan matnlar asosida utkaziladi;
  
• 
  nazorat topshirik^larini tuzish uchun empirik ma’lumotlarni tanlashda: nazariy va ishlab chiqarish ta’limining uzaro aloqasi, boshqa fanlar bilan fanlararo aloqa, ganlab olingan ukuv element- larining mufassal xarakteri, darajali yondashish xisobga olindi. Masalan, birinchi kursda, joriy nazoratda asosan uzlashtirishning birinchi va ikkinchi darajasidagi test topshirikdari kullansa, uchin­ chi va turtinchi kurslarda ishlab chiqarish topshiriklari kullanila- di. Maxsus sikl fanlari buyicha oraliq nazoratda (standartni amalga oshirish sifati) yechimi fanlararo xarakterga ega topshirikugardan foydalaniladi;
  
• 
  oraliq grafik nazoratda asosiy tushunchalar xakidagi bilim­ lar darajasi, mexnat operatsiyalarini bilish, axborot oqimida tugri
  

yunalish olish maxorati tekshiriladi. Tanlangan ukuv elementlari kursning oldingi va keyingi mavzularida kurib chikiladi, ya’ni fan ichki morfologik xarakteriga ega buladi;

• 
  nazorat topshiriklari dikkatlilikni, ijodiy va intellek- tual kobiliyatlarni, kasbiy tafakkurni rivojlantirishi kerak. KXKda, metodik birlashma ish rejasi buyicha, mart oyida maxsus fanlar dekadasi utkaziladi. Dekada rejasi tuziladi, unda dar bir ukituvchi kasbga yunaltirilgan tanlov va viktorinalar utkazadi. Tan­ langan kasb buyicha dar bir kurs gurudpari urtasida kasbiy madorat- ni namoyon etuvchi konkurs dekadaning yakunlovchi kismi disoblana­ di. Konkurs savdo korxonasi sharoitiga iloji boricha yakdnlashti- rilgan dolda, takdidiy uyin shaklida utkaziladi. Dikkatlilikni sinovchi konkurs dam utkaziladi, bunda 10 sekund davomida 10 ta narsani karab chikib, keyin ulardan urni almashtirilgan beshtasi- ni toiish kerak buladi. Bu birinchi kurslar uchun dakdkatan dam kdy- in vazyfa, ammo yukori kurslar uni osonlik bilan bajarishadi, buning ustiga vakt kiskartirilib, ularga 5 sekund vakt beriladi;
  
• 
  nazorat bilimlari tizimiga muammo xarakteridagi, ishlab chi- karishga oid toishirik va vazifalar dam kdritiladi, ularni dal kdlish u k u v ch i d an nazorat va ishlab chikarish ga’limida olgan bi­ lim va malakalarini kullashni talab kiladi. Ishlab chikarishga oid masalalarni dal kilish ukuvchilarda katta kizikish uygotadi. Chunki bu kasbiy tafakkurni rivojlantirib, kasb sirlarini mu- vaffakiyagli egallashga yordam beradi. Ukishga kizikishni ragbat- lantirish maksadida ishlab chikarishga oid dar bir masala mutaxas- sislikka yunaltirilib, muammo xususiyatini kasb etadi. Ularning yechimi koida va algoritmlarni shunchaki kullashni talab kilmay, ukuvchilarni masalaning yechimini mustakil ravishda izlashga un- daydi, bu esa mustakshshiq mas’uliyat va tashabbuskorlikka urgata- di, ijodkorlikni ragbatlantiradi. Yukori kurslarda bunday ma- salalardan yakuniy nazoratdagina emas, balki joriy va oralik na- zoratlarda dam foydalaniladi.
  

Ishlab chikarishga oid kupgina masalalarni fakat maxsus darslarda va ishlab chikarish ta’limida olingan nazariy bilimlar asosida dal kdlib bulmaydi, buning uchun ish tajribasi dam talab etiladi. Fakat nazariy bilimlarni tekshirish mumkin bulmagani kabi, maxsus fan- larda ishlab chikarishni fakat suz bilan tushuntirib bulmaydi.
Shu tarika KDKda kuzshaniladigan ishlab chikarishga oid masa- lalar UMKDT DTSning pedagogik talablariga mos keladi.

1. 
   Ishlab chikarish masalalarining aksariyati muammoli masala bulishi keraq toki ularni dal kilish fakat nazariy bilimlarni- gina emas, balki tashabbuskorliq ijodkorliq mustakdilikni dam talab kilib, masala yechimining yanada ratsional usullarini izlash-
   

ga undasin. Muammo va masala yuq joyda fikrlash dam bulmaydi, xarakat vositasida uzlashtirilgan tayyor bilimlarni kullashgina buladi, xolos.

2. 
   Ishlab chi kari inga oid masalalar politexnik xarakterga ega bulishi zarur, ya’ni ularning yechimi faqat kasbga doyr bilimlar- nigina kullash ni emas, balki umumta’lim va maxsus fanlar buyicha olingan bilimlarni xam ishlatishni takrzo etadi. Ishlab chiqa- rishga oid masalalarning yechimi tabiat krnunlari (umumta’lim fan- lari — fizika, kimyo)dan foydalanishga va maxsus fanlar buyicha bilimlarga asoslanadi.
   
3. 
   Ishlab chiqarish masalalari uzlashtirilayotgan kasbning uzi­
   

ga xos ji^atlarini, xar xil ishlab chikdrish va texnologik vaziyat- larni aks ettirishi; iloji boricha ishlab chiqarishga oid topshi- rikdarga yakdnlashtirilgan bulishi lozim.
Amaliyotga doyr ishlab chiqarish masalasi, odatda, murakkab ma­ sala xisoblanadi va uning yechimi turli-tuman nazariy bilimlar­ ni, amaliy kunikmalarni, muayyan x;ayotiy tajribani talab kiladi. KX;Kda abiturientlarning bilimlilik darajasini tekshiruv-
chi metodika ishlab chikilgan. Nazoratning bu turi KXKda sifatni nazorat kdlish tizimiga kirmagan, chunki uning elementlari ki- rishdagi nazoratga kushilgan. TM bitiruvchilari uchun kirish si- novlari — kirish nazorati bulib:

• 
  kompleks nazorat ishi — umumta’lim fanlari buyicha integ- ratsiyalashgan testlar;
  
• 
  umumukuv malakalarini (asosiy fikrni ajratib kursata olish,
  

konspekt yozish, sxema va javoblar rejasini tuzish va x,.k.) tekshi- rish testi;

• 
  rivojlanish testi (shaxsning psixologik parametrlari: xo- tirasi, dikdati, mantiqiy fikrlashi, kirishimliligi va x,.k. ni
  

baxolash);

• 
  motivatsion test;
  
• 
  kasbgacha bo‘lgan malaka testi (abiturientning kasbga yunal- ganligini va abiturientning tanlangan kasb buyicha bilimlarini bax;olash)ni uz ichiga oladi.
  

Barcha topshirikdarni bajarish uchun 1 soat 30 dakdka vaqt ajra- tiladi. Ushbu muddatga kat’iy rioya kili nadi. Kobiliyati va bili- mi x;amda malaka darajasi urtacha abiturient bu testlarni 1 soatu 25 dakd^ada bajara olishi tajribada anik^angan. Vazifani baja- rishga kirishishdan oldin psixolog, abiturientlardagi x,ayajon va uz kuchiga ishonmaslik omshsharini xisobga olib, test topshiruvchi gurux, bilan motivatsion mulokrt utkazadi. Abiturientlar bilan birga kelgan va ular kabi x,ayajonlanayotgan ota-onalar .\am audito- riyaga taklif etiladi. Mazkur diagnostik motivatsiya, bir tomon-
xdan, ota-onalarnitinchlantirib, bolasining muvaffa^iyatiga ishon- chini mus'gaxkamlasa, ikkinchi tomondan, bolalardagi dayajon va dab- durustlik omilini bartaraf etib, jiddiy ishga xoti rjam kiri- shishga yordam beradi. Dastlabki nazorat tajribasi ota-onalar va bolalar bilan motivatsion mulokrt utkazilmasligi abiturientlar- ning topshirikdarni, xususan rivojlanish testini bajarish kursat­ kichlari pasayib ketishiga olib kelishini kursatadi.
Integral umumta’lim testlari rus tili, matematika, fizika, kimyodan topshirikdarni uz ichiga oladi. Topshirikdar abiturient- larning bilim va malakalariga kuyiladigan majburiy talablarni disobga olib tuzilgan va ularni tayanch darajada anikdash imkoni­ ni beradi. Topshirikdar kuch yetadigan darajada kdyin, ya’ni ular­ ni bajarishga deyarli barcha abiturientlarning, jumladan, zaif uzlashtiruvchilarning dam kurbi yetadi.