Ix mavzu. Ishlab chiqarish funksiyalari

L
К
S
f
М

dan iborat bo‘ladi. 
Bu formula ishlab chiqarishga jalb qilingan omillarning, ya’ni sarflarning har 
birligi evaziga olingan mahsulotni bildiradi va e’tiborni kam resurs sarflab, ko‘proq 
mahsulot olish imkoniyatini qidirishga qaratadi. Undan tashqari, bu ko‘rsatkich har 
bir mahsulot birligini ishlab chiqarishga va ko‘paytirish mo‘ljallangan mahsulot 
hajmini ishlab chiqarishga qancha resurs sarfi talab qilinishini aniqlash imkonini 
beradi. 
Ishlab chiqarishda foydalaniladigan turli xil omillar sarfini birdaniga yoki 
ularning ayrim turlarini ko‘paytirish yo‘li bilan mahsulot hajmini ko‘paytirish 
mumkin. Lekin boshqa omillar va sharoitlar teng bo‘lgani holda ayrim omillar sarfini 
oshirish yo‘li bilan mahsulotni cheksiz ko‘paytirib bo‘lmaydi. Omillardan 
foydalanish va ularning miqdorini oshirish evaziga olingan mahsulot uch xil 
o‘lchanadi: umumiy mahsulot, o‘rtacha mahsulot va so‘nggi qo‘shilgan mahsulot. 
Umumiy mahsulot – jalb qilingan barcha ishlab chiqarish omillaridan 
foydalanish evaziga olingan mahsulotning mutlaq hajmi. Odatda korxona yoki yakka 
tartibdagi ishlab chiqaruvchining faoliyati eng avvalo uning umumiy mahsuloti orqali 
baholanadi. Misol uchun, «A» korxonada 1 oy davomida barcha mavjud resurslardan 
foydalangan holda 100 birlik mahsulot yaratildi, deb faraz qilaylik. Bu o‘rinda 100 
birlik hajmdagi umumiy mahsulot uni yaratishga sarflangan resurslar to‘g‘risida 
ma’lumot bera olmaydi. Biz faqat ushbu korxona faoliyatini boshqa bir korxona 
faoliyati natijasiga taqqoslab, baholashimiz mumkin. Masalan, xuddi shu turdagi 
mahsulotni ishlab chiqaruvchi «V» korxonada bir oy davomida 80 birlik mahsulot 
ishlab chiqarilgan, deylik. U holda, «A» korxonada «V» korxonaga nisbatan 1,25 
72
Pindayk R., Rubinfeld D. Miqroiqtisod. (Inglizchadan qiqartirib tarjima qilingan. A.O‘lmasov) Oliy o‘quv yurtlari 
uchun qo‘llanma.-T.: “Sharq”, 2002.-448 b (141 b).

---

120 
baravar ko‘p umumiy mahsulot ishlab chiqarilgan, deb xulosa chiqarish mumkin. 
Biroq, bu mahsulot nima evaziga, qanday sarflar hisobiga yaratilganligini ayta 
olmaymiz. Buning uchun bizga ushbu mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflangan 
omillar to‘g‘risida ham ma’lumot kerak bo‘ladi. Bu ma’lumotlardan foydalangan 
holda o‘rtacha mahsulotni hisoblash mumkin. 
O‘rtacha mahsulot – jalb qilingan barcha ishlab chiqarish omillarining bir 
birligiga to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmi:
)
,
(
К
И
М
М
У


(9.2) 
Aytaylik, 100 birlik mahsulot 10 birlik ishchi kuchi, 8 birlik kapital va 15 birlik 
tabiiy resurslarni sarflash evaziga yaratilgan. U holda har qaysi omilning bir birligiga 
to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmini hisoblaymiz: 
1) ishchi kuchi omili birligiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha mahsulot: 
10
10
100


И
М
У

birlikka teng. 
2) kapital omili birligiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha mahsulot: 
5
,
12
8
100


К
М
У

birlikka teng. 
3) tabiiy resurs omili birligiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha mahsulot: 
7
,
6
15
100


Е
М
У

birlikka teng. 
Ishlab chiqarish natijasini baholashda ishlab chiqarish omillari navbatdagi 
birligini sarflashning maqsadga muvofiqligini o‘rganish, ya’ni har bir omil 
qo‘shimcha sarfining u keltiradigan samara bilan taqqoslash muhimdir. Bu so‘nggi 
qo‘shilgan mahsulot ko‘rsatkichi orqali ifodalanadi.
So‘nggi qo‘shilgan mahsulot – eng so‘nggi qo‘shilgan omil (kapital yoki ishchi 
kuchi) evaziga o‘sgan mahsulot hajmi. 
«A» korxonada keyingi oyda boshqa ishlab chiqarish omillari sarfi 
o‘zgarmagani holda, ishchi kuchi resurslarining soni 2 birlikka oshirilgan, ya’ni 12 
birlikni tashkil etib, buning natijasida umumiy mahsulot 110 birlikka yetgan bo‘lsin. 
U holda, ishchi kuchi omilining so‘nggi qo‘shilgan mahsuloti 5 birlik (10/2)ni tashkil 
etadi. 
Har bir qo‘shilgan omil evaziga olingan qo‘shilgan mahsulot so‘nggi qo‘shilgan 
omil unumdorligi deb aytiladi. So‘nggi qo‘shilgan mahsulot (o‘sgan) miqdorini 
so‘nggi qo‘shilgan (o‘sgan) ishchi kuchi yoki kapital miqdoriga bo‘lish yo‘li bilan 
qo‘shilgan omil, ya’ni qo‘shilgan kapital yoki qo‘shilgan ishchi kuchi unumdorligi 
aniqlanadi, ya’ni: 
К
М
КМ



yoki 
И
М
КМ



(9.3) 
Bu tushunchalarni yana bir shartli misol yordamida quyidagi jadvalda yanada 
aniqroq ifodalash mumkin (19.1-jadval).
Yuqorida aytilganidek, alohida olingan omil evaziga qo‘shilgan mahsulot 
ma’lum darajaga borgandan keyin kamaya boshlaydi. Bu kamayish ayniqsa uning har 
bir birligi evaziga qo‘shilgan mahsulotda aniq seziladi. Mana shu qo‘shilgan omil 
unumdorligining pasayishiga qarab, marjinalistik yo‘nalish vakillari unumdorlikning 

---

121 
pasayib borishi qonuni degan qonunni kashf qilishgan. Ularning g‘oyasi bo‘yicha har 
bir keyingi qilingan xarajat yoki omil oldingisiga qaraganda kam samara beradi va 
oqibatda umumiy o‘rtacha mahsulot ham pasayib ketadi. 
9.1-jadval