Ызбекистон Республикаси Олий ва Ырта махсус Таълим Вазирлиги

Yoruqlik nuri yutilishining asosiy qonuni. (Buger-Lambert-Ber qonuni)

Ma`lumki, modda atom ёki ionlar ёruғlikni yutganda ularning energetik holati o’zgaradi, aniqrogi energiyasi kam E<sub>1</sub> holatdan energiyasi yuqori E<sub>2</sub> holatga o’tadi. Shu paytda modda tarkibida "elektron o’tish" ro’y beradi, bu o’tish faqat aniq
energiyali ёruғlik nuri (kvant) yutilganda ro’y beradi. Bu yutilish faqatgina yutiladigan energiya kvantining miqdori shu elektron o’tishga to’ғri keluvchi energiya farqi (∆E) ga teng bo’lganda amalga oshadi, ya`ni
E = E₂ - E₁ = h
h - ^-34 joul. Sek;
v - yutilgan ёruғlikning tebranish chastotasi, Gc.
Ko’rinib turibdiki, to’shaёtgan ёruғlikning bir qismi moddaga yutilib qoladi. Natijada to’shaёtgan nurning bir qismi "qatlam" ga yutilib o’z intensivligini kamaytiradi. Moddadan o’taёtgan nur intensivligi (J) ning kamayishi (J/J₀), yutuvchi modda miqdori (C) va qatlami qalinligi (l) orasidagi boғlanish ёruғlik yutilishining asosiy qonuni deyiladi. O’taёtgan nur intensivligi kamayishini o’lchash uchun, shu nurning toza erituvchidan o’tgandagi intensivligi J₀ -, aniqlanaёtgan moddaning shu erituvchidagi eritmasidan o’tgandagi intensivligi J- ni solishtirish bilan erigan modda miqdori aniqlanadi. Bir hil materialdan iborat teng qalinlikdagi qatlamda eritmadan o’tgan ёruғlikning tarqalishi va qaytishi teng bo’lib, ular intensivligining kamayishi eritmaning konsentratsiyasiga boғliqdir.
Har qanday eritmadan o’tgan nur intensivligining kamayishi o’tkazuvchanlik koefficienti bilan harakterlanadi:
Т  ^J J ₀
bunda, T - o’tkazuvchanlik koefficienti
J va J₀ - o’tgan va tushgan nurlar intensivligidir
O’tkazuvchanlikning manfiy ishorali o’nli logarifmi eritmaning optik zichligi deyiladi:
A   lg T   lg ^J  lg ^{J 0} : A  lg ^{J 0}
J ₀ J J
Eritmaning optik zichligi (A) bilan yutuvchi qatlam qalinligi orasidagi boғlanish Buger (1729 y) va Lambert (1760 y) tomonidan o’rganilgan bo’lib, quyidagicha ifodalanadi:
A = R  l
R - proporsionallik koefficienti;
l - eritma qavatining qalinligi, ya`ni kyuvetaning o’lchami (sm).

1 - chizma. Buger - Lambert qonunining grafik ko’rinishi

Tarif: Moddaning bir hil qalinlikka esa bo’lgan bir jinsli qatlamlari unga tushaёtgan ёruғlik energiyasini teng ulushlarda yutadi. Bu boғlanish grafikda (1- chizma) quyidagi ko’rinishda bo’ladi.
Yutuvchi qatlam teng qiymatlarga bo’lingan ёruғlik intensivligi har bir bo’lakdan o’tganda (2- chizma) n martadan kamayib boradi, ya`ni.
2-chizma. Ёruғlik oqimi intensivligining yutuvchi qatlam qalinligiga boғliq holda o’zgarishi.

J  ^{J 0} ;
_{J } J_{1 } J ₀ / n _ J ₀
va hokazo.

1 _n 2 <sub>n


n n</sub>2

Umumiy holda J = J₀/n^l modda konsentratsiyasi doimiy bo’lganda yuqoridagi formuladan foydalanib yutuvchi qatlam qalinligini, ёruғlik kuchi qanchaga kamayishini nur yutilishning molyar so’ndirish koefficientini ham Hisoblash mumkin.

n^l  ^{J 0}
J
logarifimlasak,

lg ^{J 0}
J

 l  lg n : lg n  

bilan belgilanib,

nur yutilishining molyar so’ndirish koefficienti deyiladi. Unda, ega bo’lamiz.
lg ^{J 0}
J

 l  E

ifodaga

Eritma koncenraciyasi bilan eritma optik zichligi orasidagi boғlanish esa Ber qonuni (1852 y) bilan ta`riflanadi:
"Yutuvchi qatlam qalinligi o’zgarmas bo’lganda eritmaning optik zichligi erigan modda konsentratsiyasiga to’ғri proporsional bo’ladi.

A  lg ^{J 0}
J
 R₁C

R_l - proporsionallik koefficienti.
Buger - Lambert va Ber qonunlarini umumlashtirib, ёruғlik yutilishining asosiy qonuni formulasiga ega bo’lamiz:
A =   C  l ёki T = 10^{-   Сl}
-lgT =   C  l
ya`ni, eritmaning optik zichligi aniqlanuvchi moddaning molyar nur yutilishining molyar so’ndirish koefficienti (ε) ga, konsentratsiyasiga (C, mol/l) va yutuvchi qatlam qalinligi (l,sm) ga to’ғri proporsional.
l-const bo’lganda eritmaga monohromatik nur tushganda, eritmaning optik zichligi bilan eritma konsentratsiyasi orasidagi boғlanish grafigi quyidagicha bo’lib (3-chizma) darajalash grafigi ham deyiladi.

3 - chizma. Darajalash grafigi.

2.