Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус

KIRISH. RESPUBLIKADA ORGANIK KIMYO FANI VA SANOAТI.


1. Zamonaviy organik kimyo fani va uning oldida turgan dolzarb vazifalar.
2. Respublikada organik kimyo fani va sanoati.
3. Vatanimiz kimyogar olimlarining organik kimyo fani rivojiga qo‘shayotgan xissalari.
4. Respublikada organik kimyoning ustivor yo‘nalishlari bo‘yicha qilinayotgan ilmiy tadqiqotlar haqida qisqacha tushuncha.

Fanlarning integrallashuvi tez suratlar bilan davom etayotgan hozirgi paytda organik kimyoning boshqa fanlar bilan yaqinlashishi sodir bo‘lmoqda. Organik kimyoga kvant-kimyoviy tasavvurlar kirib kelib, uning fizikalashuvi va matematiklashuvi boshlandi. Organik molekulalarda sodir bo‘ladigan almashinish, birikish, qayta gruppalanish reaksiyalarining qay yo‘nalishda sodir bo‘lish ehtimolligini, molekulalarning reaksiyaga kirishish qobiliyatini oldindan bilish uchun qilinadigan kvant-kimyoviy hisoblashlarni matematik apparatsiz amalga oshirib bo‘lmaydi. Bu hisoblashlar EHM keng miqyosda foydalanishni taqazo etadi. 1920 y. da fizik Aston birinchi bo‘lib, mass-spektrometrik usulni qo‘lladi. Uning yordamida barcha elementlarning aniq massasini tekshirib ko‘rildi. Izotoplar aralashmasi analiz qilinmoqda. Organik moddalarning molekulyar massalarini aniqlash metodi kashf etildi. Yangi organik moddalarning tuzilishini aniqlashda bugungi kunda IK-, UF-, YaMR-spektroskopiya, rentgenostruktur analiz kabi fizik usullardan keng foydalanilmoqda. Undan tashqari, organik moddalarning yonish, hosil bo‘lish issiqliklarini o‘lchash, ulardagi bog‘larning barqarorligi va tabiati hamda reaksiyalarning muayyan yo‘nalishda borish sharoitlari haqida hulosa chiqarish imkonlari vujudga keldi. Bu energetik xarakteristikalarni o‘lchashda ham organik kimyo fizika metodlaridan foydalanadi.

Organik kimyoning biologiya bilan hamkorligidan biologik kimyo va bioorganik kimyo vujudga keldi.
Organik kimyo fanining yutuqlari sanoatga tadbiq etilib, xalq xo‘jaligining turli tarmoqlarida keng ko‘lamda foydalanilmoqda. Kimyo sanoati plastmassalar, organik shisha va turli sintetik polimerlar sintez qilishda, avtomobilsozlik, samolyotsozlik, elektr, radio, to‘qimachilik sanoati tarmoqlarining rivojlanishiga katta xissa qo‘shmoqda. Organik moddalarning asosiy manbalari hisoblangan toshko‘mir, neft, tabiiy gazlar, o‘rmon va qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlash yo‘li bilan yoqilg‘ilar, bo‘yoqlar, portlovchi moddalar, dori-darmonlar, sun’iy ipak tolalari, o‘g‘itlar va boshqa mahsulotlar ishlab chiqariladi. Sintetik polimer materiallar pishiqligi jihatidan metall va boshqa qurilish materiallaridan afzal va arzon. Qishloq xo‘jaligini intensivlashtirish, hosildorlikni oshirish, har-xil zararkunanda va kasalliklarga qarshi kurashda sanoat miqyosida ishlab chiqarilayotgan turli-tuman organik birikmalar: insektitsid, fungitsid, gerbitsid va defoliantlar katta rol o‘ynamoqda.
Mamlakatimizda organik kimyo fan sifatida barcha kimyo va kimyoga ixtisoslashmagan oliy va o‘rta maxsus ta’lim o‘quv yurtlari o‘quv dasturlaridan o‘rin olgan. Universitetlar, texnika oliy o‘quv yurtlari, O‘zRFA ilmiy-tekshirish institutlari, muammoviy laboratoriyalari, ilmiy ishlab chiqarish majmualarida organik kimyo soxasidagi ilmiy-tadqiqot ishlari keng ko‘lamda olib boriladi.
Dunyoga tanilgan akademiklar O.S.Sodiqov, S.Yu.Yunusov, Х.U.Usmonov va boshqa bir qator yirik olimlarimiz asos solgan ilmiy yo‘nalishlarda yuzlab fan doktorlari, fan nomzodlari, ilmiy xodimlar ilmiy izlanishlar olib bormoqdalar. Mamlakatimizda organik kimyo asosan tabiiy manbalardan ajratib olinadigan birikmalar va ularning hosilalari, polimer moddalar va organik sintez yo‘nalishlari bo‘yicha rivojlanishda davom etmoqda. Bu soxada oliy o‘quv yurtlari ilmiy laboratoriyalari, kafedralari, O‘zRFA O‘simlik moddalari IТI, Bioorganik kimyo IТI va boshqa bir qator muammoviy laboratoriyalarda tadqiqotlar olib borilmoqda. Bu tadqiqotlardan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad xalq xo‘jaligi va qishloq xo‘jaligi uchun zarur bo‘lgan organik moddalarni ajratib olish, sintez qilishdir.
“Organik sintez qiziqarli, sarguzasht va xavf-hatarga to‘la, u ko‘pincha oliy darajada ustamonlikni talab etadi. Shuning o‘zi yetarli, organik kimyo shunday stimulga ega bo‘lmaganda, u juda zerikarli bo‘lib qolgan bo‘lar edi”.(R.B.Vudvord, 1956). Buyuk sintezatorning bu so‘zlari hozirgi kunda ham o‘zining dolzarbligini yo‘qotgan emas va ko‘p yillar davomida organik sintezning chin mohiyatini ochib bera oladi.
Mamlakatimizda mavjud organik kimyo sanoati iloji boricha tabiiy manbalar asosida ishlaydi. Ularning tarkibi va birlamchi qayta ishlov mahsulotlari tarkibi ular asosida olinadigan birikmalar ko‘lamini belgilab beradi. Masalan, polietilen ko‘ptonnali sanoat mahsuloti bo‘lishiga sabab, uning sintezi sodda va arzon homashyo-etilen asosiga qurilganida. Aromatik birikmalar kimyosi (polimerlar, bo‘yoqlar, dorivor preparatlar va b.q.)-asosini millionlab tonnalab neft va toshko‘mirdan olinadigan benzol yadrosi tashkil etadi. Viskoza, atsetat tolalar, nitrotsellyuloza mahsulotlari va porox, glyukoza -Yerda eng ko‘p tarqalgan organik birikmalar-polisaxaridlarni sodda kimyoviy o‘zgarishlardan olinadigan sanoat mahsulotlaridir. Ko‘p molekulalarda tabiiy manbalardagi kabi o‘xshash struktura birliklarini oson topishi mumkin va shu asosda ularning sintezini mantiqiy sxemasini tuzish mumkin. Ammo, ko‘pchilik hollarda maxsus professional qarash bilan molekulada dastlabki birikmalarni tuzilishda mos keluvchi fragmentlarni ko‘rish mumkin.
Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda “Navoiy AZOТ ХB”, “Farg‘ona AZOТ ХB”, “Farg‘ona sun’iy tolalar zavodi”, “Olmaliq kimyo kombinati” kabi bir qator yirik ishlab chiqarish korxonalari vatanimiz olimlari tomonidan yaratilgan organik sintez texnologiyalari asosida xalq xo‘jaligi va qishloq xo‘jaligi tarmoqlari uchun mahsulotlar yetkazib bermoqda.
Organik sintez soxasida dorivor preparatlar sintezi aloxida o‘rin tutib, Тoshkent Farmatsevtika instituti olimlari, ТoshMI olimlari tomonidan yaratilgan ayrim dorilar S.Islombekov nomli farmatsevtika zavodida sintez qilinmoqda va iste’molga chiqarilmoqda. “Surxon-Ajanta” xind-o‘zbek QK da esa dunyo miqyosidagi talablarga javob beruvchi dorilar sintez qilish texnologiyalari qo‘llanilib, inson sog‘ligi uchun bir qancha zarur preparatlar sintezi yo‘lga qo‘yilgan.
“Kimyo o‘zining predmetini yaratdi. Bu ijodiy qobiliyat san’atga o‘xshaydi va u kimyoning barcha tabiiy hamda ijtimoiy fanlardan tubdan ajratib turadi”. XIX asrning yetuk kimyogari M.Bertloning bu fikri organik-sintetiklarni doimo ruxlantirib turadi va har qanday mamlakat iqtisodiyotining tayanchlaridan muhimlari qatoridan joy olgan kimyo sanoatini rivojlanishini doimo stimullaydi.