Ызбекистон республикаси олий ва ырта

Тартибга солиш бу ходиса ва жараёнларни йўлга қўйиш, бир тартибга келтириш жараёнидир. Шунингдек у механизмалар ва уларнинг қисмларини улар нормал ва самарали ишлайдиган холатга келтиришни хам англатади. Режалаштиришга нисбатан бу ерда гап шу хақда борадики, олдиндан ишлаб чиқилган режа ва дастурларни ўзгариб турувчи шароитларга мослаштириш, улар режали иқтисодиётда бўлгани каби хар қандай бахо эвазига бажарилмасдан, бозор талабларига мос келиши хамда корхона мақсадларига эришиш, ишлаб чиқаришнинг даромадли ва фойдали бўлишига хизмат қилиши лозим. Хар холда замонавий бизнес ва тадбиркорлик айнан шу тамойилларга асосан фаолият кўрсатади. Режада белгилаб қўйилган, кечаги кун ишлаб чиқилган ва бугунда ўз ахамиятини йўқотган махсулот ишлаб чиқариш, иш бажариш ва хизмат кўрсатиш мумкин эмас.
Гап шундаки, корхона фаолиятининг олдиндан белгилаб қўйилган кўрсаткичларини тартибга солиш малакасиз режалаштиришнинг сабаби ва натижаси бўлиб, ишлаб чиқаришни ташкил қилиш ва режалаштириш жараёнларида турли хато ва камчиликлар натижасида юзага келади. Шу сабабли айрим корхоналарнинг, айниқса, бизнес ва тадбиркорлик сохасида хаётийлик даври юқори бўлмайди, улар зара келтирадиган корхоналарга айланадилар ва хатто банкротга хам учрайдилар.
Амалиётнинг кўрсатишича, асосланган режалаштириш одатда объектив зарурат талаб қилган холлардан ташқари келгусида тартибга солишни талаб қилмайди. Корхона жорий фаолиятини тартибга солишдан мақсад қуйидагилардан иборат:

• 
  барқарор ишлашни таъминлаш;
  
• 
  минимал харажатлар билан максимал натижаларга эришиш;
  
• 
  сиқарилаётган махсулотнинг сифат кўрсаткичларини яхшилаш;
  
• 
  ишлаб чиқариш рентабеллигини ошириш ва харажатларни камайтириш.
  

Бугунги кунда, иқтисодиётнинг нодавлат секторини ривожлантиришга катта эътибор қаратилаётган бир пайтда бизнес ва тадбиркорлик сохаси устивор ахамият касб этиб, корхоналарнинг иқтисодий фаолиятда эркинлиги кучаймоқда, режалаштириш ва тартибга солиш жараёнларини хес ким чеклаб қўймаяпти. Хозирда корхоналарга юқоридан буйруқ ва кўрсатмалар асосида топшириқларни белгилаб берувчи вазирлик ва махкамалар конгломерати йўқ. Корхоналарнинг катта қисми ишлаб чиқаришнинг бориши ва натижаларини ўзлари режалаштиради ва тартибга солади.
Шу билан бир пайтда юқорида айтиб ўтилган мустақиллик ва иқтисодий хатти-харакатлар эркинлиги корхоналар фаолиятининг давлат томонидан тартибга солинишини инкор қилмайди. Масалан, А+Ш, Япония ва бошқа баъзи мамлакатларда хукумат органлари асосан йирик корпорациялар билан биргаликда ишлайди. Бунда улар қуйидагиларни аниқлайди:

1. 
   1) зарур инвестициялар хажми ва таркиби;
   
2. 
   2) техника даражаси, шунингдек, энг мухим махсулот турларининг хажми ва пропорцияси;
   

3) ойлик иш хақи даражаси ва корхона фаолиятининг бошқа айрим турлари.
Белгиланган умуммиллий вазифалар иқтисодий тартибга солиш воситалари – солиқлар, кредитлар, субсидиялар ва квоталар ёрдамида бажарилади. Шу сабабли давлат бозор механизмига аралашмаслиги лозим ва бозор тўлалигича ўзини-ўзи тартибга солувчи, иқтисодиётнинг бир текисда пропорционал ривожланишини қўллаб-қувватлашга қодир тизим деб хисобловчилар унчалик хақ бўлиб чиқмайдилар. Давлат ўта эхтиёткорлик билан бозор механизмига аралашуви, унинг камчиликларини тў\ирлаши, рақобатнинг яккахокимликка айланишининг олдини олиши, бизнес ва тадбиркорликнинг хуқуқий асосларини такомиллаштириши, нарх дискриминацияси ва бошқа салбий тенденцияларга қаршилик кўрсатиши лозим.
Бозор механизмига давлатнинг аралашуви зарурлиги жахонда ва мамлакатимизда тўпланган тажрибалардан кўриниб турибди. Президент И.Каримовнинг «Ўзбекистон – бозор иқтисодиётига ўтишнинг ўз йўли» китобида қайд этганидек «Бозор муносабатларига ўтиш даврида давлат ижтимоий хаёт ва иқтисодиётнинг барча сохаларини ўзгартиришни ишлаб чиқиши ва кетма-кетликда амалга ошириши лозим. Ўзини-ўзи тартибга солувчи бозор соф кўринишда умуман мавжуд эмас. Давлат хар қачон хам ўзининг алохида ахамиятга эга бўлган роли туфайли иқтисодий жараёнларга таъсир кўрсатиб келган. Шу сабабли замонавий бозор бу давлат томонидан тартибга солинувчи бозордир»¹.
+уйидагилар давлат томонидан тартибга солишнинг асосий йўналишлари хисобланади:

• 
  маъмурий-хуқуқий тартибга солиш:
  
• 
  иқтисодиёт ва бизнес учун хуқуқий асосларни яратиш;
  
• 
  қонунларга риоя қилинишини таъминлаш;
  
• 
  жамият хаётининг энг мушим сохаларини бошқариш;
  
• 
  давлат дастурлари ва буюртмалари;
  
• 
  молия ва солиқ сиёсати;
  
• 
  ижтимоий сиёсат.
  

Бозор муносабатлари шароитларида давлат ва корхона миқёсидаги тартибга солиш қуйидаги шаклда ифодаланиши мумкин:

Ўзбекистон Республикаси хукумати давлатнинг тартибга солиш функциясини жахон хўжалик амалиётида маълум бўлган ва текшириб кўрилган иқтисодий тартибга солиш воситлаари йрдамида амалга оширади. Масалан, солиқ сиёсати давлат ва махаллий бюджетларни шакллантиришнинг фискал функцияларини бажаришдан ташқари ишлаб чиқариш тузилмаси, динамикаси ва жойлашувига иқтисодий таъсир кўрсатиш механизми вазифасини хам бажаради. Имтиёзли солиққа тортиш бизнес ва тадбиркорликни ра\батлантиришнинг энг кучли воситаларида хисобланади.

Давлат томонидан тартибга солиш бозор механизмини тўлдириб, унга ўзгартишлар киритади, бизнес ва тадбиркорликнинг оёққа туриб олишига кўмаклашади. Бунда у максимал даражада максимал по\онада, минимал даражада минимал по\онада тарқалади. Тартибга солиш, қайси миқёсда амалга оширилишидан қатъи назар доимий харакат, талаб ва таклиф, даромад ва харажатлар ўртасида мувозанатга интилиш хисобланади.
Бу тенглик доим хам таъминланмасада, у кўнгилдагидек даражада бўлавермайди. Бироқ барча холларда хам давлат томонидан тартибга солиш ва корхонанинг ўзини-ўзи тартибга солиши иқтисодиёт ва бизнесни бошқаришнинг мухим элементи бўлиб қолаверади. «Экономикс» дарслиги муаллифи Самуэльсоннинг фикрича, бусиз «бир қўл билан қарсак чалгандай» қолаверамиз.