Izolyatsiyaning

Elektrotexnik materiallarining klassifikatsiyasi.

Elektrotexnik materiallar elektr oʻtkazuvchanlik qobiliyatlariga koʻra 3 guruxga boʻlinadi:

1. 
   Metallar (oʻtkazgichlar). Toza metallar va ularning qotishmalari shu guruxga mansub:
   

δ=[10⁵÷10⁶]Om^-1·sm^-1

2. 
   Yarim oʻtkazgichlar. Bu guruxda germaniy, kremniy, selen, tellur va boshqalar kiradi.
   

δ=[10⁵÷10^-10]Om^-1·sm^-1

3. 
   Dielektriklar (izolyattsion materiallar). Plastmassalar, rezinalar, farfor (chinni), keramika, shisha, katronlar, qog’oz va boshqalar shular jumlasidandir.
   

δ=[10^-10÷10^-15]Om^-1·sm^-1

Bundan koʻrinadiki, dielektriklar izolyatsion xossalari boʻycha boshqa oʻtkazgichlar va yarim oʻtkazgichlar orasida mavqega ega ekanlar.

Elektrotexnik materiallarining oʻtkazgichlar, yarim oʻtkazgichlar va dielektriklarga boʻlinishi shartlidir.
Elektroizolyatsion materiallar 3 guruxga bulinadi:

1. 
   Gazsimon.
   
2. 
   Suyuqlik.
   
3. 
   Qattiq.
   

Bundan tashqari ular organik (katronlar, lok buyoklar, plastmassalar, rezinalar va boshqa) va anorganik (shisha, slyuda, keramika, sopollar) elektroizolyatsion materiallarga boʻlinadilar.

2. EIMni va texnologik qurilmalarni sinovdan oʻtkazish sohasidagi respublikamizdagi ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar natijalari, hududiy muammolar, fan texnika va texnologiya yutuqlari.

Sinov maqsadiga qarab kuzatuvlar doirasi, qoʻllaniladigan usullar va uskunalar turlicha boʻlishi mumkin. Xom ashyoni sinash ma’lum bir texnologik jarayon uchun foydalaniladigan xom ashyo va yarim tayyor mahsulotlardan foydalanish imkoniyatlarini yoki texnologik operatsiyalarga ba’zi oʻzgarishlar kiritishda foydalanish imkoniyatlarini aniqlashga qaratilgan. Koʻpincha bu sinovlar bilan, har bir navning tegishli yoʻnalishi va ishlatilishini oʻrnatish uchun, xom ashyo yoki yarim tayyor mahsulotlarning navini aniqlashadi. Texnologik jarayonning ketma- ket bosqichlari oʻrtasida oʻtkaziladigan sinovlar ma’lum bir texnologik bosqichda yarim tayyor mahsulotni tekshirishga va keyingi bosqichda undan foydalanish imkoniyatlarini aniqlashga qaratilgan. Odatda, bu holda, materialning xususiyatlarini tavsiflovchi miqdorlarning oʻzi emas, balki ularning texnologik yoʻriqnomada koʻrsatilgan qiymatlaridan ogʻishlarini oʻlchanadi.

Tayyor mahsulotni ishlab chiqaruvchi kompaniya tomonidan quyidagi namunaviy, davriy, qabul qilish-topshirish sinovlariga boʻlinadi.
Elektr izolyatsiya materiallari yoki mahsulotlarining standart talablariga yoki texnik shartlarga mutlaqo mos kelishini tekshirish uchun namunaviy sinovlari oʻtkaziladi. Material yoki mahsulot ishlab chiqarishni oʻzlashtirgandan soʻng, texnologik jarayonni oʻzgartirganda yoki ishlab chiqarishda ishlatiladigan xom ashyoni oʻzgartirganda namunaviy sinovlar oʻtkaziladi. Ushbu sinovlar davomida materialning xarakteristikalari normal sharoitda ham, ogʻir ish sharoitida ham aniqlanadi. Nam atmosferaga, past haroratga, issiqlik oʻzgarishiga yoki standartda koʻrsatilgan boshqa omillarga duch kelganidan keyin ham koʻrsatilgan xarakteristikalari aniqlanadi; shu bilan birga, bunday omillarga ta’sir qilishning ma’lum bir ketma -ketligi va davomiyligi nazarda tutiladi. Namunaviy sinovlarda koʻpincha turli omillar ta’siridan soʻng material parametrining qoldiq oʻzgarishlarini aniqlanadi; materialning eskirishini aniqlash uchun tezlashtirilgan sinov oʻtkaziladi va hokazo. Namunaviy sinovlarni oʻtkazish uchun namunalar sonini tanlab olish muhim roʻl oʻynaydi va standart yoki texnik shartlar bilan belgilanadi.
Mahsulotlarning standart talablariga muvofiqligini nazorat qilish, mahsulot sifatining yomonlashishini oʻz vaqtida aniqlash va uni bartaraf etish maqsadida ishlab chiqarish jarayonida davriy sinovlar oʻtkaziladi. Davriy sinovlarning hajmi namunaviy sinovlarnikiga qaraganda kamroq. Sinov paytida aniqlangan parametrlarni toʻgʻri tanlash muhimroqdir. Ushbu sinovlarning muddati odatda 6 oyni tashkil qiladi va ba’zi parametrlarga koʻra, undan ham kamroq. Masalan, getinaksning ba’zi markalarining oʻziga xos solishtirma hajmiy elektr qarshiligi namlik kamerasida boʻlganidan soʻng, oyiga kamida bir marta tekshiriladi.
Qabul qilish-topshirish sinovlari etkazib beruvchi tomonidan tayyor mahsulotni xaridorga etkazib berishdan oldin oʻtkaziladi. Ushbu sinovlar mahsulotlarning standartning eng muhim talablariga muvofiqligini ta’minlash uchun oʻtkaziladi. Bunday sinovlar odatda normal sharoitda oʻtkaziladi, lekin
texnik shartlarda talab qilinsa, namlik ta’sirida boʻlganida, qizdirilganda va mexanik yuklamalar h.k. ta’siridan keyin tekshirilishi mumkin. Ushbu sinovlar har bir partiya uchun, ushbu partiyadan olingan ma’lum miqdordagi namunalarda oʻtkaziladi. Masalan, getinaksni qabul qilish-topshirish sinovlari paytida, oʻlchamlari, tashqi koʻrinishi hamda materialning parallel va perpendikulyar qatlamlaridagi tgδ va Е_пр larning yoʻnalish va qiymati tekshiriladi. Nazorat sinovlari koʻpincha asboblar, apparatlar, mashinalar va boshqa elektr qurilmalarini ishlab chiqarish uchun izolyatsion materiallar va mahsulotlar foydalanadigan korxonalarda oʻtkaziladi. Bu sinovlar, shuningdek, ilmiy-tadqiqot muassasasi va laboratoriyalarda yangi mahsulotlar ishlab chiqishda oʻtkaziladi. Nazorat sinovlarida ekspluatatsiya qiluvchi korhonalar ham qatnashadilar, ular uskunalar uchun etkazib beriladigan izolyatsion materiallarni tekshirishlari kerak boʻladi (masalan, elektr podstansiyasida yangi transformator moyini sinovdan oʻtkazish). Profilaktik sinovlar ish sharoitida oʻtkaziladi; ular ekspluatatsiya qilinayotgan izolyatsion material yoki izolyatsion element kerakli xarakteristikalarini saqlab qolganmi yoki yoʻqmi va undan keyin foydalanishga ruxsat beriladimi -yoʻqligini aniqlashga qaratiladi. Ushbu sinovlar asosan tekshirish, muntazam va nosoz holatlarga boʻlinadi. Tekshiruv sinovlari mahsulot yoki materialni oʻzgartirganda, yuqori kuchlanishli uskunaga kuchlanishni berishdan oldin, uzoq vaqt oʻchirilgandan keyin, omborda saqlashda, yangilashdan oldin, tanaffusdan keyin va hokazolarda oʻtkaziladi. Tekshirish sinovlari ishchi koʻrsatmalariga muvofiq amalga oshiriladi. Muntazam sinovlar, vaqti-vaqti bilan, rejalashtirilgan tarzda, materiallar va izolyatsion elementlarning keyingi ishlashi uchun ruxsat etilishini aniqlaydi (masalan, transformator moyini sinovdan oʻtkazish). Bu sinovlar, shuningdek, elektr izolyatsion elementlarning nuqsonlarini aniqlashga qaratiladi (masalan, liniyaning alohida izolyatorlarida).
Nosozlikdan keyingi sinovlar normal ishlash buzilgan taqdirda, izolyatsiyaning shikastlanish sabablarini, shikastlanish joyini aniqlash, izolyatsiyaning keyingi ishlashga yaroqliligini aniqlash va h.k.ga qaratilgan.
Elektr izolyatsion materiallar va mahsulotlarni sinash elektr va noelektrlaga boʻlinadi.
Elektr sinovlari asosan elektroizolyatson materiallarning solishtirma hajmiy р_v va p_s yuza qarshiliklarinin, dielektrik oʻtkazuvchanlik ε, dielektrik yoʻqotishning tangens burchagi tgδ, elektrik mustahkamlik E_pr larni aniqlashga qaratilgan. Koʻrsatilganlardan tashqari, koʻpincha torroq qiymatga ega boʻlgan boshqa elektr parametrlarini aniqlash kerak boʻladi, masalan, anizotrop materiallarning ichki qarshiligini aniqlash. Anashu maqsadda materiallarning tanlangan namunalarida elektr sinovlari oʻtkaziladi va natijalar minimal xato bilan olinishini ta’minlashi kerak. Material uchun ruxsat berilgan xatoning qiymati standart va texnik shartlarda koʻzda tutilgan boʻladi va ixtisoslashtirilgan qurilmalardan foydalanganda, uni ishlab chiqaruvchi korhona kafolatlaydi. Vaqti -vaqti bilan bunday qurilmalar, shuningdek oʻlchash asboblari davlat tekshiruvidan oʻtkazilishi kerak.

2. Sinovlarni oʻtkazish uchun kerak boʻlgan jihozlarni tanlash, yuqori kuchlanish oʻzgaruvchan va oʻzgarmas tok orqali izolyatsiya sinovlariga kerak boʻlgan apparatura. Himoya va nazorat oʻlchov jihozlari. Izolyatsiyani umumiy hossalarini aniqlash uchun asboblar va sxemalar.

Elektr uskunalarni sinovdan oʻtkazish amaldagi xavfsizlik texnikasi va yongin xavfsizligi qoidalariga amal qilgan holda bajariladi.

«Elektr uskunalarni sinash me’yorlari» qoidasi, hamda amaldagi raxbariy xujjatlarda elektr uskuna, jihoz, qurilmalarni sinovlarini quyidagi turlari boʻyicha oʻtkazilada.
Qoida boʻyicha sinov turlari:

Z - ishlab chiqarilgan zavoda sinovdan oʻtkazish.

P- yangi uskunani qabul qilish va ishga tushirishda, elektr uckunani maxsus ta’mirlash korxonasida tiklanganda, kapital ta’mirlanganda, qayta jihozlanganda (rekonstruktsiya) sinovdan oʻtkazish.
K- energokorxonada kapital ta’mirlanganda sinovdan oʻtkazish. S- oʻrta ta’mirda sinovdan oʻtkazish.
T- elektr uskunani joriy ta’mirlanganda sinovdan oʻtkazish. M- ta’mirlararo sinovdan oʻtkazish.

Elektro izolyatsion materiallar va qurilmalarni ishlab chiqaruvchi zavod tomonidan tayyor mahsulotlarda quyidagi sinov ishlar oʻtkaziladi: namunaviy (типовые), davriy (периодические), qabul qilish-topshirish (приёма-сдаточние).

Namunaviy sinovlarni oʻtkazishdan maqsad, elektro izolyatsion material
yoki tayyor mahsulot barcha kattaliklari boʻyicha texnik shartlar yoki standart talablariga toʻla mos kelishini aniqlash.
Davriy sinovlarni oʻtkazishdan maqsad, ishlab chiqarilayotgan mahsulotni standart talablariga toʻla mos kelishini nazorat qilish, sifat koʻrsatkichlarini pasayishini aniqlash va oʻz vaqtida bartaraf etish.
Qabul qilish-topshirish sinovlarni oʻtkazishdan maqsad, tayyor mahsulotni is’temolchiga yetkazib berishdan oldin oʻtkazilib, u standartni muhim talablariga toʻla mos kelishini aniqlash. Ushbu sinov usuli tayyor mahsulotni xar bir partiyasi (turkimi) uchun alohida oʻtkaziladi.
Misol: elektroizolyatsion material getinaksni yuqoridagi sinov usulida oʻlchamlari, tashqi koʻrinishi xamda parallel va perependikulyar qatlamlar uchun tgδ va E_pr qiymatlari tekshiriladi.

Qoidalarda quyidagi tushunchalardan foydalaniladi: