J: Mox tárizlilerdiñ dùnyas jùzi boyinsha 5 miñday tùri, Ğmda terrritoriyasinda 1500 dey tùrleri tarqalģan. Kòpshilik wàkilleri arqa yarim sharda, tawlarda, tropikaliq ellerde, yaģniy iģalliq jetkilikli orinlarda keñ tarqalģan

Zahiriddin Muhammad Babur (1483—1530). Babur tárepinen jazilǵan «Baburnama» da Orayliq Aziya, Awǵanstan, Hindstan siyaqli mámleketlerdiń tariyxi, geografiyasi xaliqlardiń turmis dárejesi, mádeniyati menen birge ósimlik hám haywanat dúnyasi tuwrali qiziqli maǵliwmat berilgen. Babur ádebiyatlarda keltirilgen yaki birewlerden esitkenlerine emes, al ayrim ózi kórgen, baqlaǵan haywanlar, ósimlikler dúzilisi, jasaw dárejesi, olardiń óz-ara uqsasliǵi yaki ayirmashiliqlari haqqindaǵi maǵliwmatlardi bayan etedi. Atap aytqanda ol Samarqand, Buxara jaylawlarinda arshalar, putalar, kiparisler, zaytunlar, shinarlardiń kópligin, bul jerlerdegi haywanlardiń kópshiligi Hindstan haywanlarina uqsasliǵin aytadi. Babur toti qus, tawiq, láylek, úyrek, pil, maymil, delfin, krokodil, kiyik hám basqa haywanlardiń sirtqi kórinisin, turmis keshiriw tárizin súwretleydi. Babur haywanat dúnyasin tórt toparǵa: qurǵaqliq haywanlari, quslar, suw dógereginde jasaytuǵin haywanlar hám suw haywanlarina bólgen. Babur ózi jasaǵan dáwirde madeniy ósimlikler menen qolǵa úyretilgen haywanlar dúniyasınıń eller arasında keńnen tarqalıwına (introduktsiyasına hám akklimitizatsiyasına) kewil bólgen Ol Hindistanda patsha bolıp turǵan dáwirlerde sol jaqtıń haywanları menen ósimliklerin ózi tuwılıp ósken eline ósiriw ushın jiberip turǵan nátiyjede biziń mámleketimizde házirgi waqıtları biologiyalıq kóp túrliliktiń artıwına sebepshi bolmaqta.

❗76. Moxlar klasınıń dúzilisi, klassifikaciyasi

77. Bas muskulları (dúzilisi, wazıypası)
Bas bulshıq etleri: mimika bulshıq etleri hám shaynaw bulshıq etleri bolıp ekige bólinedi. Mimika bulshıq etleri. Mimika bulshıq etleri ekige: 1) bastıń mimika bulshıq etleri hám 2) juzdiń (bettiń) mimika bulshıq etleri bolıp bólinedi.Bastıń mimika bulshıq etleri.
1. Eńse –mańlay bulshıq eti, keń bulshıq eti, keń bulshıq et bastı ústinen jawın turadı. Góshli bólimi bastıń tóbesinde jaylasqan. Qısqarǵanda bastıń shashlı bólimi jıljıydı, shash tikireyedi qastı kóteredi.
2. Qulaq qalqanı átirapında Jaylasqan bulshıq etler rudimentar ortan esaplanadı. Jekke-siyrek adamlar qulaǵın qıymıldata alıwı múmki.
Júzdiń (bettiń) mimika muskulları. Mimika bulshıq etleriniń sklet bulshıq etlerinen ózgesheligi olar teriniń astında júze jaylasqan hám súyekten baslanıp terige yaki teriden baslanıp terige birigedi. Sonlıqtanda qısqarǵanda terini háreketke keltiredi. Mimika bulshıq etleri qısqarǵanda kóz, awız, murın átirapındaǵı tesiklerdi hár qıylı kóriniske ákelip simmetriyasın ózgertedi.
1. Tákabbırlar bulshıq etti murın súyeginiń arqalıǵınan baslanıp glabella-ǵa birigedi. Bul bulshıq et eki qastıń arasında jıyrıq payda etedi.
2. Kózdiń aylana bulshıq eti, kóz kesasınıń dógerek átirapınan baslanıp kóz jarıǵınıń laterial shetine qabaqlardıń qosılǵan jerine birigedi. Qısqarǵanda kóz jumıladı.
3. Qastı jıyıratuǵın bulshıq et. Eki qastıń ortasında kese jaylasıp qaslardı birbirine jaqınlastıradı, qaslar arasında jıyrıq payda etedi.
4. Joqarǵı erindi kóteriwshi bulshıq et. Bet súyeginen, joqarǵı jaqtıń mańlay ósiginen, kóz kesasınıń tómengi qırǵaǵınan baslanıp murın qanatlarına, erin hám urt terilerine jabısadı. Qısqarǵanda joqarǵı erindi kóteredi, murınnıń tesigin keńeytedi.
5. Bettegi úlken hám kishi bulshıq et bet súyeginen sheke súyeginiń bet ósiginen baslanıp awızdıń múyeshiniń terisine hám urttıń eliz qabatına jabısadı. Qısqarǵanda awız múyeshiniń joqarıǵa hám qaptal tárepke tartadı nátiyjede mıyıq tartıw ámelge asadı.
6. Kúlki bulshıq eti, shaynaw bulshıq etiniń fastsiyasınan baslanıp awızdıń múyeshine jabısadı. Ayırım adamlarda urttıń terisine birikkenlikten qısqarǵandakishkene oyıqsha payda etedi, (buǵan kúlgishek delinedi) qısqarǵanda awızdıń múyeshin laterial tárepke tartadı.
7. Awızdıń múyeshi tómenge tartıwshı bulshıq et. Tómenge jaq súyeginiń tómengi qırǵaǵınan baslanıp, awızdıń múyeshiniń tómengi tárepine jabısadı. Awızdıń múyeshi tómenge tartadı.
8. Tómengi erindi tómenge tartıwshı bulshıq et tómengi jaqtıń qırǵaǵınan baslanıp tómengi erinniń terisine jabısadı. Tómengi erindi tómenge hám laterial tárepke tartadı.
9. Awız múyeshiniń kóteriwshi bulshıq et fossa canini dan baslanıp awızdıń múyeshine birigedi. Qısqarǵanda awızdıń úyeshin joqarıǵa tartadı.
10. Iyek bulshıq eti. Tómenge kesiwshi tislerdiń alveolasınan baslanıp iyektiń terisine jabısadı. Qısqarǵanda iyektiń terisin kóteredi. Tómengi erindi joqarǵı eringe jaqınlastıradı.
11. Urt bulshıq eti, sına tárizli súyektiń ilmeginen, tómengi jaq súyeginiń fibroz perdesinen baslanıp, awız múyeshiniń qasındaǵı sliz qabatqa joqarıdaǵı hám tómendegi eringe hám awızdıń aylana bulshıq etine birigedi. Urt bulshıq eti awızdıń múyeshi joqarıǵa tartadı, urt hám erinlerdi tiske hám qızıl iyekke taqaydı awızdaǵı hawanıń shıǵıp ketiwin támiyinleydi. Sonıń ushında sırnayshılar bulshıq eti degen atqa iye.
12. Awızdıń aylana bulshıq eti joqarǵı hám tómengi erinlerdiń shetinen
baslanıp erinlerdiń orta sızıǵında bir-birine tutasıp ketedi. Awızdı jumıwda qatnasadı.
13. Murın bulshıq eti, joqarǵı jaq súyeginiń laterial júzinen hám joqarǵıgúrek tistiń alveolyar ósiginen baslanıp murınnıń qanatlarına jabısadı qısqarǵanda murınnıń qanatların jaqınlastıradı.
Shaynaw bulshıq etleri.Adamda shaynaw bulshıq etleriniń sanı tórtew bolıp. Olar gelle súyeginen baslanıp tómengi jaq súyeginiń hár qıylı bólimlerine jabısadı.
1. Shaynaw bulshıq eti, bet súyeginiń tómengi qırǵaǵınan baslanıp, tómengi jaq súyeginiń gedir-budırlıǵına, putaǵına birigedi. Tistengende bul bulshıq etler qolǵa bilinip turadı.
2. Sheke bulshıq eti, sheke shuqırlıǵınan baslanıp, tómengi jaq súyeginiń taj tárizli ósigine birigedi. Awqat shaynap atırǵan adamnıń shekesiniń qıymıldap turıwı usı bulshıq ettiń qısqarıp atırǵanın bildiredi.
3. Laterial qanat tárizli bulshıq et, sına tárizli súyektiń úlken qanatınan, qanat tárizli ósikten baslanıp tómengi jaq súyeginiń buwın ósiginiń moyınına, buwın kapsulasına birigedi.
4. Median qanat tárizli bulshıq et, qanat tárizli ósiktiń qanat tárizli oyıqshasınan baslanıp tómengi jaq súyeginiń ishki tárepine birigedi. Barlıq shaynaw bulshıq etleriniń funktsiyası tistewdi iske asırıwdan ibarat.

78. Paqaldiñ tiykarǵı formaları hám ishki dúzilisi.
Пояларнинг шакли өсимликларнинг турига ва өсиш шароитига қараб хар хил бөлади. Көпинча улар цилиндрик, баъзан уч қиррали (қиёқ утларда), төрт қиррали (лабгулдошларда), көп қиррали (кактусларда), тропик өрмонларда өсувчи брахихитон, бомбаксалари деган дарахтларда бочкага өхшашдир. Поялар өсиш йуналишига қараб ортотроп (тик) ва плагиотроп (көндаланг) бөлади. Ортотроп пояларга кунгабоқар, роза, маккажөхори мисол бөлади. Уларнинг орасида чирмашувчи ёки таянчга өралиб, юқорига өсадиган өтчил өсимликлар (печакгул), лианалар деб аталадиган дарахтсимон ротанг пальмасини көрсатиш мумкин. Плагиотроп пояларнинг баъзилари ерда ёйилиб қөшимча илдизлари билан ерга өрнашиб өсади, бу хилда өсувчи өсимликларга судралиб ёки ёйилиб усувчи поялар дейилади (ғозпанжа, темиртикан, тошёрар, маймунжон ва бошқалар). Ер бағирлаб өсувчи пояларга маданий өсимликларнинг палакларини көрсатиш мумкин (қовун, тарвуз, бодринг, қовоқ,). Айрим өсимликларнинг поясида бөғим оралиғи жуда xам қисқа бөлиб, барглари ер бағирлаб өсади, өша баргларининг өртасидаги поя өсиб гул хосил қилади. Бундай пояларга гулпоя деб аталади (масалан, примула, қоқиөт, зуптурум, коврак ва бошкалар).
Poyaning yuzasi bir qavat huj ayralardan tashkil topgan epiderma bilan qoplangan. Epiderma ostida ko’p qavatli tirik hujayralardan hosil bo’lgan po’st parenximasi (asosiy to’qima) joylashgan.Po’st ostidagi qavat lub – (floema), undan ichkarida kambiy, kambiydan keyin esayog’ochlik (ksilema), uning o’rtasidao’zak joylashgan (38-rasm).Yozning ikkinchi yarmida tut poyasi po’stining sirtida qo’ng’ir rangli yasmiqchalar hosil bo’ladi. Poya ichidagi tirik hujayralar ana shu yasmiqchalar orqali nafas oladi. Po’st asta-sekin po’kaklasha boradi va po’stloq hosil qiladi. Po’kak qalinlashgan sari po’stloqdagi tirik hujayralar kamaya boradi.Tanada va eski shoxlarda po’stloq qavati qalin bo’ladi. Qalin po’stloq ichkaridagi tirik hujayralarni qishki sovuqdan, yozgi issiqdan va turli zararli kaisalliklar ta’siridan himoya qiladi.Tut novdasining po’stlog’i egiluvchan va pishiq bo’ladi. Uning pishiqligi lub tolalariga bog’liq. Bu tolalar ham- ma o’simliklarda ham bir xil rivojlangan bo’lmaydi. Tut daraxtida lub tolalari juda ko’p. Lub tolalari kanop, zig’ir poyasida yaxshi rivojlan­gan bo’lib, ulardan ip tayyorlanadi, arqon, qop, gazlama to’qishda foydalaniladi. Lub tolalari orasida teshikli to’siqlar bilan bo’lingan cho’ziq, ingichka naychalar bo’ladi. Ular elaksimon naychalar deyiladi. Bu nay­chalar orqali barglardan o’simlikning boshqa organlariga organik moddalar o’tadi. Po’stloq shilib olinsa, novdaning yog’ochlashgan oq rangli qismi qoladi. O’simliklarning yog’ochlashgan bu qismi ularning turiga qarab qattiq (qayrag’och, zarang, saksovul, yulg’un, yong’oq, eman, o’rik), yumshoq (tol, terak, jiyda), og’ir va yengil bo’ladi. Yog’ochi qattiq daraxtlardan mebel va boshqa uy-ro’zg’or buyumlari tayyorlashda foydalaniladi. Yog ‘ochlik qavati shakli, o’lchami har xil bo’lgan hujay­ralardan tashkil topgan. Yog’ochlikda uzun naylar bo’lib, ular orqali suv va unda erigan mineral tuzlar ildizdan o’simlikning barcha organlariga tarqaladi.Novdadan ajratib olingan po’stloqning ichki silliq, nam va yopishqoq qismida hujayra shirasi (sitoplazma) bo’ladi. Po’stloq bilan yog’ochlik orasidagi yosh, nozik hujayralar kambiy qavatini hosil qiladi. Mikroskopda ko’rinadigan bu hujayralar doimo bo’linib (ko’payib) turadi. Poya ana shu hujayralar hisobiga eniga o’sadi. Agar yog’ochlik ko’ndalangiga kesib qaralsa, uning markaziy qismida joylashgan o’zakni ko’rish mumkin.Ayrim daraxtlarning o’zagi bo’sh, yumshoq yoki chirigan bo’ladi. Ba’zan esa daraxt tanasining ichi kovak bo’lib qoladi. Yosh novdalarning o’zak hujayralari tirik bo’ladi. Ularda, odatda organik moddalar to’planadi.Xulosa qilib aytganda, poya ichki tuzilishiga ko’ra po’st yoki po’kak, lub, kambiy, yog’ochlik va o’zakdan iborat.

79. Kese jolaq hám tegis muskullar
Bulshiq et - bul qisqariw qásiyetine iye bolģan tiri organizmniñ anaw yamasa minaw bòlegin háreketke keltiretuģin organ. Ol kobinese kese jolaq hám tegis bulshiq et toqimalarinan duzilgen. Embrion rawajlaniw dawirinde basqa toqimalarģa uqsap mezenximaniñ turli bolimlerinen payda boladi.
Skelettiń kese jolaq bulshıq yet toqıması uzın, kóp yadrolı, qara hám aq disklerden ibarat talshıqlar quraydı (18-súwret). Talshıqlar tsilindr formasında boladı, ushları domalaq, ayırımları tarmaqlanǵan. olardıń uzınlıǵı 100 mm den 12 sm ge shekem, diametri bir neshe mikronnan-100 mikronǵa deyin. Hár bir talshıq juqa perde Sarkolemma menen oralǵan. Sarkolemma 3 qabattan dúzilgen. 1) İshki qabatıniń qalıńlıǵı 50-100 Å. 2)orta yaki aralıq qabatınıń qalıńlıǵı 150-250 Å.3)Sırtqı yaki bazofil qabatınıń qalıńlıǵı 300-500 Å.Hár bir bulshıq yet talshıǵına ústki tárepten tor sıyaqlı formada prekollegen talshıqlar kelip tutasadı. olardı ústki tárepten bolsa bazal membrana jawıp turadı. Jińishke fibrillalardan quralǵan bazal membrana omorf zat járdeminde bir-biri menen jabısıp muskul talshıǵı átirapında jaylasıwshı biriktiriwshi toqıma kollagen hám argirofil talshıqları menen tutasadı. Solay yetip, hár bir bulshıq yet talshıǵı ózine tiyisli biriktiriwshi toqımadan ibarat qabat penen oralıp turadı. Bul qabatqa endomizium dep ataladı. Bir neshe usınday endomiziumlar jıynalıp bir tutam payda yetedi hám olardı da biriktiriwshi toqımadan ibarat yekinshi bir jańa perde orap aladı. Bul perdege perimizium dep aytıladı. Bir yamasa bir neshe bulshıq yetlerdi orap turǵan perdege fastsiya delinip, oǵan epimizium atı berilgen. Biriktiriwshi toqıma arqalı hár bir bulshıq yettalshıqlarına qan tamırları menen nerv shaqabshaları kirip kelgen. Kese jolaq bulshıq yet talshıqları kóp yadrolı bolıp, yadrolarınıń sanı onnan júzge deyin bolıwı múmkin. Yadrolar talshıqlardıń periferik bóliminejaylasqan. Yadro hám protofibrillalar átirapındaǵı boslıqlardı tsitoplazma (sarkoplazma) suyıqlıǵı toltırıp turadı. Bunnan tısqarı, talshıqlar quramında kletka organoidları hám kiritpeleri (tsitoplazma ushın turaqlı bolmaǵan quramlıq bólimleri) bar. Bular arasında yeń kóp ushırasatuǵını mioglobin (pigment hám de belok globin) menen bulshıq yetlerge qızıl reń beriwshi gemoglobin yesaplanadı. Kese jolaq bulshıq yet toqımaları quramındaǵı mioglobin beloklarınıń kóp yaki azlıǵına qarap olar tómendegishe ayırımashılıqqa iye:Qızıl bulshıq yetler – bul bulshıq yetlerde mioglobin kóp bolıp, olarǵa tez háreketlenetuǵın bulshıq yetler kiredi. Mısalı: kolibri qusınıń qanat bulshıq yetlerı tez háreketlenedi. Bul qus júdá kishi bolıp, uzınlıǵı 5-21 sm, awırlıǵı 2-10 gramm bolıp júdá tez ushadı. olardıń ayırımları sekundına 80 ret qanat qaǵadı, ushıw tezligi saatına 80 km, bir jerde ushıp turıwı da múmkin, arqaǵada ushadı. Bulshıq yet toqımasınıń basqa túrtoqımalarınan ayırmashılıǵı sonda – evolyutsiya protsessinde kemnen-kem jaǵdaylarda basqa toqımalarǵa aylanadı. Evolyutsiya protsessinde balıqlardıń bulshıq yet toqıması qısqarıw qásiyetine iye bolǵan toqımaǵayemes, bálki elektr energiyasın akkumulyatsiya qılıw qásiyetine iye bolǵan toqımaǵa aylanadı, yaǵnıy jańa funktsiya membrana sistemalarınıń ózgeriwi hám gipertrofiyalanıwı tiykarında júzege keledi. Bunı bir qatar balıqlardıń kese jolaq bulshıq yet toqımalarında da, tegis bulshıq yet toqımalarındada kóriw múmkin. Aq bulshıq yetler – bul bulshıq yetlerde mioglobin az boladı. olarda háreket az boladı. Mısalı: tawıq qanatınıń bulshıq yetleri qızıl bulshıq yet talshıqlarına kirip, qan tamırlarǵa biraz bay, al aq bulshıq yetlerde júdá az boladı. Kese jolaq bulshıq yet talshıqları tómendegi komponentlerden dúzilgen: 1. Qısqarıwshı apparat – buǵan miofibrillalar kiredi. 2. Tayanısh apparatı – buǵan plazmolemma, bazal membrana, tártipli jaylasqan mio hám protofibrillalar, biriktiriwshi toqımadan ibarat perdeler, bunnan tısqarı, miofibrillarda ushıraytuǵın kesesine jaylasqan qara hám aq (anizatrop hám izatrop) diskler hám de olar ortasınan ótken telefragma hám mezofragmalar kiredi. 3. Trofikalıq apparat – buǵan sarkoplazma organoidları, mitoxondriyalar (bulshıq yet talshıqlarında olardı sarkosomalar dep ataladı), Goldji kompleksi hám endoplazmatik tor kiredi. 4. Nerv apparatı – ol nerv ushlarınan quralǵan korzinka (sebetshe) hám nerv bulshıq yet retseptorlarınan dúzilgen. Kese jolaq bulshıq yettiń qısqarıwshı apparatı. Qısqarıwshı apparat bulshıq toqıması háreketin támiyinleydi. Fibrillalar qısqarıw bosasıw qásiyetine iye. olardıń morfologiyalıq dúzilisi de orınlaytuǵın wazıypalarına iykemlesken. Bulshıq yet talshıqlarınıń qısqarıwshı apparatına miofibrillalar kiredi. olardıń uzınlıǵı talshıǵınıń uzınlıǵına teń boladı. Kese jolaq bulshıq yettiń nerv apparatı (elementleri). Bulshıq yetler óz-ózinen qısqarmaydı, qay jerde, qanday jaǵdayda bolsa sonday turadı. onı háreketke keltiriw, yaǵnıy qısqartırıw, bosastırıw ushın suwıq, ıssı, pıshaq hám taǵı basqa tásirler tásir yete almaydı. Bir sóz benen aytqanda, hesh qanday faktor onı qısqarttıra almaydı. olardıń qısqarıp háreketke keliwi ushın bulshıq yet talshıqlarına birikken arnawlı háreketlendiriwshi effektor nerv ushları – mator impuls beriw kerek. olar birlesip mator nerv talshıǵın payda yetedi. Tek bir nerv talshıǵın yemes, bálki bir neshe júz, mıń bulshıq yet talshıqların basqarıp turadı. Mısalı: adamnıń baltır bulshıq yetiniń medial basshasında jaylasqan bir neyron 1634 bulshıq yet talshıǵın, al baltırdıń aldıńǵı tárepindegi bulshıq yetler bolsa 667 bulshıq yet talshıǵın innervatsiya qılıp turadı. Bunnan tısqarı, bulshıq yet toqımalarında afferent (seziwshi) nerv apparatı bolıp, ol nerv bulshıq yet urshıqlarınan ibarat. Bulshıq yetlerdiń sińir bóliminde bulshıq yet sińir urshıqları, seziwshi bokal sıyaqlı hám terek sıyaqlı afferent nerv ushları jaylasqan. Áne usılar nerv innervatsiyası aqıbetinde bulshıq yet talshıqları anaw yaki mınaw tárizde qısqaradı, bosasadı, sozıladı hám taǵı basqalar. Bir sóz benen aytqanda, bulshıq yet tek nerv iskerligi sebepli háreketlenedi.

Adamda hám omirtqali haywanlarda tegis bulshiq et toqimasi ishki organlarda bolip, olardiñ hàreketin tamiyinleydi. Misali: ishki organlarģa as siñiriw, dem aliw sistemasi organlari, bòlip shiģariw organlari hàm de qan tamirlariz limfa tamirlari háreketin tàmiyinlewshi bulshiq etler kiredi. Tegis bulshiq etler àste ritmli qisqaradi, sharshaw qàsiyetine iye emes. Dùzilisine qaray olardiñ tiykarģi bòlegi sopaq kletkalardan dùzilgen. Kletkalardiñ uzinliģi 20 - 100 mk, diametri 10-20 mk ģa teñ. Ayrim fiziologiyaliq jaģdaylarda, misali: hamledarliqta jatirdiñ tegis bulshiq et kletkasi 500 mk ģa shekem soziliwi ham bala tuwilģannan keyin òz halina qaytiwi mùmkin. Orayinda bir yadrosi bar. Ayirim organnlar, misali: jatir muskulaturasi kletkalari ushlari tarmaqlanģan formada bolip har bir kletka ustingi tàrepinen miolemma qabiģi menen oralgan. Al, oniñ ustine bazal membrana jabisip turadi. Oģan sirtqi tarepten kletkalar arasinda ushirasatuģin kollagen menen retikula talshiqlari tutasip turadi. Bular bulshiq et toqimasiniñ tayanish apparati bolimine kiredi. Elektron mikroskopta korilgende bulshiq et kletkalariniñ ustingi boliminde pinocitoz quwiqshalarģa uqsaģan kop mugdarda plazmolemma burtikleri bar ekenligi k6rinedi. Ane usi plazmalemma burtikleri arqali kletka ishine har qiyli zatlar kirip, kletkaniñ qisqariwi hàm hareketin tamiyinleydi. Tegis bulshiq et kletkasiniñ tiykarin onin citoplazma bolimin toltirip turiwshi miofilament yaki protofibrillalar duzedi. Olar citoplazmasinda bir-birine salistirganda erkin ham parallel jaylasqan bolip, hàr bir talshigi òz aldina erkin hareket qiliwģa iykemlesken. Hazirgi waqitta kletka qurammda 3 turli protofibrilla (miofilament) talshiqlari boliwi aniqlanģan:
1) Aktin talshiqlar;
2) Miozin talshiqlar;
3) Araliq talshiqlar.
Tiykarinan aktin ham miozin talshiqlari qisqarip, bosasip kletkalar hareketin tamiyinleydi. Al, araliq protofibrillalar tutamsha halinda jaylasqan bolip, ozinen shiģarģan osimsheler járdeminde bir-biri menen birigip miocit torin payda etedi hàm qisqarģan bulshiq et talshiqlarin daslepki halina qaytaradi, bunnan tisqan, bul talshiqlardi normadan tisqari qisqariwdan saqlaydi. Sonday-aq, tegis bulshiq et kletkalariniñ atirapinda kollagen ham elastik talshiqlarinan duzilgen tor siyaqli qabiq bolip, ol da tayanish waziypasin atqaradi. Tegis bulshiq et kletkalariniñ qurammda òzine tan qisqariwdi tamiyinlep beriwshi 3 turli belok zatlar: aktin, miozin ham protomiozin bar. Bular bulshxq ettiñ qisqariwi procesinde olardi energiya menen tamiyinlep turadi. Sol sebepli de tegis bulshiq et kletkalari quraminda bul ushewi barqulla boladi. Tegis bulshiq et kletkalarin qan menen tamiyinleytuģin tamirlar sistemasina biriktiriwshi toqima quramindagi iri bulshiq et kletkalariniñ tutamlari aralig'inda ushirasatug'in salistirmali mayda ham tikkeley kletkalar arasinda jaylasqan kapillyarlar torin duziwshi tamirlar kiredi. Organizm qartayip bargan sayin basqa organlarda bolģani syaqli, tegis bulshiq etlerde de ozgeris juz bere baslaydi. Misali: bulshiq et kletkalari juqalanip bargan sayin ishki organlardiñ bulshiq et qabatlari da juqalasadi, natiyjede olardiñ soziliwshañliq qasiyeti sheklenedi.Tegis bulshiq et toqimalarida basqa toqimalarģa uqsap, fiziologiyaliq hàm reperativ regeneraciyalaniw qasiyetine iye. Bulshiq ettiñ waziypasin atqarip bolģan yaki atrofiyalanģan kletkalar qayta kobeye baslaydi ham kerekli jerlerdi toltirip turadi.


80. Eki qaqpaqlılar mollyuskalar klası hám ayriqshalıǵı.
Plastika saģaqlilar yamasa eki qapaqla mollyuskalar suwda jasaydı. Olardiñ baqanshaģi eki qapqaqtan ibarat. Saģaqlari plastinka ishinde, basi rawajlanbaģan. Denesi gewde hám ayaq bólimlerinen ibarat. Seziw organlari rawajlanbaģan. Passiv awqatlanadi. Bul klasqa 15000 ga jaqin tùr kiradi. Bul klastiñ tiykargi wakili baqanshaq esaplanadi.