J: Mox tárizlilerdiñ dùnyas jùzi boyinsha 5 miñday tùri, Ğmda terrritoriyasinda 1500 dey tùrleri tarqalģan. Kòpshilik wàkilleri arqa yarim sharda, tawlarda, tropikaliq ellerde, yaģniy iģalliq jetkilikli orinlarda keñ tarqalģan

Ahmad ibn Nasr Jayxoniy (870—912) Hindstan, Orayliq Aziya, Qitay ósimlikleri hám haywanat dúnyasi haqqinda bahali maǵliwmatlar toplaǵan. Ósimlik hám haywanlardiń tarqaliwi, jergilikli xaliqlar paydalanatuǵin ósimlik hám haywanlar, olardiń tábiyattaǵi áhmiyeti haqqindaǵi maǵliwmatlardi jazip qaldirǵan.
Abu Nasr Farabiy (873—950) botanika, zoologiya, adam anatomiyasi hám tábiyattaniwdiń basqa tarawlarinda baqlaw júrgizgen. Ol adam organizmi pút in bir sistema ekenligi, túrli kesellikler, awqatlaniw tártibiniń ózgeriwi menen baylamsli ekenligin kórsetedi. Ilimpaz adam dáslep haywanat dúnyasinan bólinip shiqqan, sol sebepli adamda haywanlardan ayrim uqsasliqlar saqlanip qalǵan deydi. Ol tábiyiy tańlawdi, jasalma tańlawdi usinis etken. Orta ásirlerdegi tábiyat iliminiń rawajlaniwina, ásirese Abu Rayxan Beruniy, Abu Ali ibn Sino úlken úles qosqan.
Abu Rayxan Beruniy (973—1048) Xorezmde tuwilip, bilim alǵan. Ol arab, grek, siriya, áyyemgi hind (sanskrit) tillerin bilgen, olardiń túrli tarawlardaǵi iskerligin kórsetip, 150 den aslam shiǵarmalar jazǵan. Beruniydiń kórsetiwinshe, tábiyat bes element — bosliq, hawa, jalin, suw hám topiraqtan payda bolǵan. Beruniy áyyemgi grek ilimpazi Ptalomeydiń Jer álemniń orayi bolip, ol hareketlenbeytuǵin planetalar, — degen táliymatina sin kóz benen qaraǵan hám jer quyash átirapinda háreketlense tájip emes, ol dumalaq túrde dep kórsetken. Demek, Beruniy Polyak astronomi Kopernikten 500 jil aldin quyash sistemasmiń dúzilis tiykarlarin duris kóz-aldina keltirgen. Oniń pikirinshe, Jer betinde bárqulla ózgerisler payda boladi. Suwsiz jerlerde áste aqirin dáryalar, teńizler payda boladi. Olarda óz náwbetinde orinlarin ózgertedi. Beruniydiń aytiwinsha haywanlar, ósimlikler rawajlaniwi ushin shárayat sheklengen, sol sebepli tiri janzatlar arasinda tirishilik ushin gúres baradi. Bul gúres olar turmisniń áhmiyetin quraydi. Eger átiraptaǵi tábiyat ósimlik hám haywanlar qanday da bir túriniń kóbeyiwine kesent kórsetpegende, dep jazg ’an edi Beruniy, bul túr toliq Jer betin iyelegen bolar edi dep aytqan. Biraq, bunday kóbeyiwge basqa organizmler qarsiliq kórsetedi. Olar arasindaǵi gúres kóbirek beyimlesken organizmlerdi júzege shiǵaradi. Beruniydiń tirishilik ushin gúres tábiyiy tańlaw haqqindaǵi pikirlerine tiykarlanip watanlaslarimiz evolyutsiyaniń háreketlendiriwshi faktorlarin ingliz tábiyat izertlewshisi Sharlz Darvinnen 800 jil ilgeri aytip ótilgenin kóremiz.Beruniydiń aytiwinsha, tábiyatta barliq nárseler tábiyat nizamlarina muwapiq jasaydi hám ózgeredi. Ol tiri tábiyattiń tariyxiy rawajlaniwin aytip ótpese de, pal hárreleri ósimliklerden, qurtlar góshten, shayanlar ánjirden payda boladi, dep oylaǵan. Ilimpazlardiń aytip ótkenindey Jer betiniń ózgeriwi ósimlik hám haywanlardiń ózgeriwine alip keledi. Beruniy adamlardiń reńi, kórinisi, tábiyati, ádepliligi hár qiyli boliwina násil quwalawshiliǵi ǵana emes, bálkim topiraq, suw, hawa, ortaliq sharayati sebepshi dep dálillep bergen