J: Mox tárizlilerdiñ dùnyas jùzi boyinsha 5 miñday tùri, Ğmda terrritoriyasinda 1500 dey tùrleri tarqalģan. Kòpshilik wàkilleri arqa yarim sharda, tawlarda, tropikaliq ellerde, yaģniy iģalliq jetkilikli orinlarda keñ tarqalģan

Ót (Vesica fellea) qalta - bawırdıń oń bóleginiń astınǵı júzinde ót qalta shuqırshasında jaylasadı. Onıń keń túbi bawırdıń aldınǵı sheginen biraz shıǵınqırap turatuǵın almurt formasındaǵı aǵza. Ót qaltanıń túbi, denesi, moynı ajıratıladı. Ót qaltanıń túbi, onıń eń keńeygen bólimi, ót qalta tolıp turǵan waqtında túbi biraz aldınǵa shıǵıp, oń tárepke IX qabırǵa shemirsheginiń tusında qarın diywalına tiyip turadı. Ót qaltanıń denesi, túp bóliminiń dawamı bolıp, ót qaltanıń ádewir bólimin quraydı. Ót qaltanıń moynı, qaltanıń tarayǵan jeri. Ol áste aqırı jińishkelesip barıp, ót qaltanıń nayına aylanadı. Naydıń uzınlıǵı 3- 3,5 sm bazıda 4,5 sm kese kesimi 3-4 mm boladı. Bawırdan kiyatırǵan ót qaltanıń nayı ulıwma bawır nayı menen qosılıp 6-7 sm uzınlıqtaǵı ulıwma ót jolın payda etedi. Ulıwma ót jolı, on eki eli ishektiń túsiwshi bóliminiń joqarǵı úshten bir bólimindegi úlken sorıǵıshqa ashıladı. Ót nayı ótti on eki eli ishekke úzliksiz quyıp turmaydı, tek kerekli waqtında ǵana ótkeredi. Sebebi onıń on eki eli ishekke quyatuǵın jerinde jaqsı rawajlanǵan qısıwshı bulshıq et sfinkter Oddi jaylasqan. Ót qalta bawırda islenip shıqqan óttiń artıqsha bólimi saqlanatuǵın jer bolıp, sıyımlılıǵı 40-60 sm kub keledi, leykin ózi ót islep shıǵarmaydı. Ót qalta qarın perde menen tek tómengi tárepinen oralǵan bolıp, qalǵan bólimi bawır zatına biriktiriwshi toqıma járdeminde jabısıp turadı. Ót qaltanıń diywalı tomendegi tórt qabattan ibarat: 1. seroz perde, 2. seroz astı, 3. bulshıq et qabatı, 4. silekey perde.
As sińiriw fiziologiyası tu’siniginde biz organizmge kelip tu’sken awqatlıq zatlardıń fizikalıq, ximiyalıq hám fiziologiyalıq jaqtan qayta islenip organizmniń qabıl etiw yaqnıy kletkalarğa erkin sińiriliw mu’mkinshiligine iye bolatuğın jağdayğa keliw protsessine aytıladı. Awqatlıq zatlardıń fizikalıq jaqtan qayta isleniwine olardıń mexanikalıq jaqtan maydalanıwı, aralastırılıwı hám ıdırawı bolıp tabıladı, al ximiyalıq jaqtan qayta isleniwi olardıń fermentler hám as sińiriw shireleri járdeminde qayta isleniwi bolıp tabıladı. Fermentler beloklardıń, uglevodlardı, maylardı ápiwayı ximiyalıq birikpeler tu’rine shekem ıdıratadı. Mısalı, beloklardı aminokislotalarğa, maylardı - glitseringe, may kislotalarına hám uglevodlardı - monosaxaridlerge ıdıratadı. Awqatlıq zalar quramındağı suw hám mineral duzlar, vitaminler qanğa ózgermegen halında sorıladı. Awqatlıq zatlar esabınan organizm ózine yağnıy kletkalarğa qurılıs materialın toplaydı yağnıy ósiw hám kletkalardıń jańalanıwına plastikalıq material du’zedi. Bunnan tısqarı awqatlıq zatlar organizm tirishiligi ushın jumsalatuğın energiya deregi bolıp tabıladı.

❗60. Biologiyalıq izertlew usılları.

❗61. Tamir (òsimlik) onıń anatomiyaliq hám morfologiyalıq dúzilisi qanday?

🔴❓62. Muskullardıń dúzilisi. (shemirshek, fastsiya, kese-targ'il, tegis muskullar )

Fassiyalar (lot. fascia — bogʻlov) — har bir muskulni oʻrab turadigan biriktiruvchi toʻqimadan iborat parda. Odam va hayvonlarning aʼzolari, nerv, qon tomirlarini oʻrab, muskullar uchun fassial gʻilof hosil qiladi. Tayanch va trofik vazifalarni bajaradi. Fasciya bir muskulni ikkinchi muskuldan ajratib, har qaysi muskulning alohida qisqarishini taʼminlaydi. Fasciya odatda, qavatma qavat muskullarni oʻrab turadi. Shu bois ular joylashgan oʻrniga qarab chuqur, oʻrta va yuza yoki teri osti fasciyaga ajratiladi. Yuza yoki teri osti fasciya teri osti yogʻ qavatida joylashib, odamlarda qoʻl oyoq kaft terisining ostida, boshning sochli qismida aponevrozlar hosil qiladi. Fasciya qon tomirlari va nervlarga boy. Fasciya ibbiyot amaliyotida katta ahamiyatga ega.
Shemirshek toqimasi morfologiyaliq duzilisine, rawajlaniwi hàm waziypalanna qaray basqa toqimalardan pariqlanadi. Bular biriktiriwshi toqimalar qatarina kiredi. Olar menen birge uyreniledi. Bugan sebep shemirshek organizerdiñ embrional rawajlaniw dàwirinde biriktiriwshi toqimar payda bolatuģin embrional toqimadan, yaģniy mezenxima kletkalarinan tarqaladi, yaģniy organizmniñ dàslepki ontogenez rawajlaniwi dàwirinde skelet sùyekleriniñ kòpshiliginiñ orninda aldin ala shemirshek toqimasi payda boladi, keyin ala suyek toqimasina aylanadi. Shemirshek organizmde tayanish, mexanikaliq hàm biriktiriwshi waziypalardi atqaradi. Adamlarda ham sutemiziwshi haywanlarda kùshli rawajlanģan boladi. Duzilisi jaģinan qatti toqimalar qatarina kiredi. Qattiliģi jaģinan skelet suyeklerinen keyin ekinshi orinda turadi. Soniñ ushin da, shemirshek toqimalariniñ quraminda qan tamirlar ham nerv talshiqlari siyaqli basqa toqimalar ushiraspaydi. Shemirshekte zat almasiw olardiñ ustin orap turģan shemirshek ùsti perdesi arqali juz beredi. Nerv kletkalari yamasa talshiqlari menen innervaciya qiliniwi ham usi perdeler arqali iske asadi. Shemirshek gidrativ (suwli) toqimalar qatarina kiredi. Quraminda 80 % suw, 15 % organikaliq zatlar. Al, 5 % i mineral duzlar boladi. Organikaliq zatlardiñ tiykarin beloklar, mukopolisaxarid ham lipidler quraydi. Al, toqimada ushirasatuģin beloklardiñ tiykarin fibrillyar beloklar, yaģniy kollagen ham elastik ham de mukopolisaxaridler menen birikken halatta ushirasatuģin nofibrillyar beloklar-xondroitin sulfatlar, keratosulfat hàm sialit kislota quraydi. Xondromukoprotein ham xondromukoid shemirshek toqimaniñ tiykarģi zati sipatinda k6p ushirasadi. Shemirshek toqimasi da basqa biriktiriwshi toqimalarģa uqsap toqima kletkalari ham araliq zatlarinan turadi. Kletkalar quramina formasi domalaq yamasa oval tarizli shemirshek kletkalari (xondrocitler) ham toqimalardiñ rawajlaniwi hàm de regeneraciyasin tamiyinlewshi xondrioblast kletkalar kiredi. Al, kletka araliqlarin araliq zat toltirip turadi. Araliq zat basqa toqimalardaģiģa salistirģanda bul jerde k6p boladi hàm tayanish ham de mexanikaliq waziypani atqaradi. Waziypasi hàm morfologiyaliq duzilisine qaray ush qiyli shemirshek toqimasi ushirasadi: gialin, elastik ham talshiqli shemirshek toqimalar. Kletka ham araliq zatti t6mendegishe klassifikaciyalaw mumkin. Shemirshek toqimasiniñ kletkalari dùzilisi hàm waziypasina qaray 2 ge bòlinedi: 1) Xondrocitler, 2) Xondroblastlar.
Xondrocitler - shemirshek toqimalariniñ tiykarin quraydi. Formasi domalaq yamasa oval tarizli bolip, sirtqi beti tegis emes, kletkalardiñ betinde mikrovorsinkalarģa uqsaģan òsimteler boladi. Har bir shemirshek kletkasi yamasa bir neshe kletkalarinan turatuģin bir topar kletkalar toqimaniñ araliq zatinda payda bolģan bosliqlarda jaylasadi. Xondroblastlar - bular az differenciallanģan jas kletkalar bolip, formasi jalpaq, ortasinda bir yadro boladi. Shemirshek ustingi perdesine jaqin jerlerde k6p ushirasadi. Xondroblast barqulla kobeyip turiw imkaniyatina iye. Bular kobeyiwi nàtiyjesinde jaña shemirshek kletkalardiñ negizin qurawshi xondrocitler payda bolip turadi. Natiyjede shemirshek periferiyaliq bolimine qarap osedi. Shemirshektiñ bunday òsiwine periferiyaliq òsiw delinedi. Xondroblastlardiñ ekinshi bir qasiyeti kletkalar araliq zat kollagen payda boliwinda aktiv qatnasiwi esaplanadi. Kollagen kletkalar araliq zatlar bolip, oniñ quraminda tropokollagen, elastin ham shemirshek tiykargi zati ushirasadi. Xondroblastlardiñ sitoplazmasinda RNKlar kop boladi ham kletka organoidlari da jaqsi rawajlanģan. Shemirshek toqimasiniñ kletka araliq zati kollagen (xondrin) ham kem ushirasatuģin elastik talshiqlardan ham tiykargi amorf zattan quralģan. Xondrin talshiqlari ximiyaliq dùzilisine qaray biriktiriwshi toqima quraminda ushirasatuģin kollagen talshiqlarina uqsaydi. Shemirshek toqimasiniñ tiykargi amorf zati protein ham uglevodtan turadi. Olar bir-biri menen bekkem birigiw natiyjesinde shemirshektiñ tiykargi zati xondromukoid birikpesi payda boladi. Shemirshek ùsti perdesi tiģiz biriktiriwshi toqimadan ibarat bolip, organizmdegi shemirshekler ùstin qaplap turadi. Oniñ quram bòlegi, tiykarinan, kollagen hàm elastik talshiqlardan hàm olar ortasindaģi jaylasqan duk tàrizli fibroblastlarga uqsaģan klekalardan ibarat. Mikroskopiyaliq duzilisi aniq shegaraģa iye emes, eki qabattan ibarat: 1) sirtqi (qatti) àtirapindaģi toqimalarģa tikkeley tutasip ketken qabat; 2) ishki (jumsaqlaw) qabati.

63. Ósimliklerde dem alıwdıń áhmiyeti.
Nafas olish jarayonining turli darajalarda bólishi mumkin. Avvalo bu nafas olishning substratlari tomonidan bo‘lpdigan nazoratdir. O‘zaro boģlangan nafas olish jarayoni oksidoreduktazalar faolligining, mitoxondriyalarning ETZ, boshqa sitoplazma hamda organoidlarda joylashgan oksigenaza va oksidazalar faolliklarining boshqariluvi allosterik omillar sifatida faoliyat ko‘rsatadigan birikmalarning umumiy metabolitlar uchun raqobatidan kelib chiqadi. Nafas olish siklining intermediatlari bòlmish ATF va ADF, NADH va NAD+ qaytar aloqalar tizimida nafas olish jarayonining ayrim qismlarini to‘xtatishi (manfiy qaytar aloqa) yoki faollashtirishi mumkin (musbat qaytar aloqa).
Nafas olish substratlari va uning koeffisiyenti. O ‘simliklar nafas olishning asosiy substrati sifatida birinchi navbatda o‘z to'qimalarida keng tarqalgan va energetik jihatidan muhim bòlgan uglevodlardan foydalanadilar. Bunda birinchi navbatda erkin uglevodlar oksidlanadi. Agarda òsimliklarda erkin uglevodlarning miqdori yetishmasa, nafas olish substrati sifatida zaxira polimer moddalardan, masalan, polisaxaridlardan va oqsillardan hamda yoģlardan foydalanishlari mumkin (ammo faqatgina ularning gidroliz mahsulotlaridan). Bunda poli va disaxaridlar monosaxaridlargacha parchalansa, yoģlar uch atomli spirt glitserin va yog‘ kislotalariga, oqsillar esa aminokislotalargacha parchalanadilar. Zaxira oqsillaming nafas olish jarayonidagi foydalanilishi avvalo ularning aminokislotalargacha parchalanib keyinchalik oksidlanishi natijasida atsetil-CoA yoki ketokislotalar hosil qilishi va ularning Krebs sikliga kirishi bilan boradi. Yuqorida ko‘rsatib o'tilgan barcha substratlarping tòla oksidlanishi oksidlanuvchi birikmalardan energiya ajralib CO2 va Н2O hosil bòlgunicha davom etadi. Bunda biopolimerlarning monomerlargacha aylanishida ulardagi mavjud energiyaning 1% atrofida ajraladi. Glikoliz jarayonida esa qandlarning 1/5 qism energiyasi ajraladi. Krebs siklida va ETZ organik kislotalarnng oksidlanishidan qandlardagi birlamchi mavjud energiyaning 4/5 qismi ajraladi.Biz bilamizki, nafas olish jarayonida ajralib chiqqan CO2 miqdorining yutilgan O2 nisbati nafas olish koeffitsiyenti (NOK) deyiladi. yordam beradi.
Nafas olish nazorati. Hujayralarning funksional faolligining ortishi nafas olishning kuchayishiga olib keladi. Ushbu holat o‘z navbatida nafas olish nazorati mexanizmining yoki nafas olishning akseptor nazorati tufayli yuzaga keladi. Nafas olish nazorati deb mitoxondriyalarning oksidlanishli-fosforirlanish jarayonida akseptor sifatida xizmat qiluvchi ADF miqdoriga boģliq ravishda kisloroddan foydalanilishiga aytiladi. Nafas olish o'simliklarning turiga, yoshiga va yashash muhitiga boģliqdir. Yosh organizmlarda nafas olish kuchli bòladi. Ontogenezning oxirida esa nafas olish jadalligi pasayib boradi. Tinim holatdagi uruģlarda nafas olish jadalligi juda past bòladi.
Kislorodning ta’siri. Ma'lumki, atmosfera havosida 21% O2 bor. Ushbu miqdor nafas olish jarayonining juda yaxshi ketishi uchun bemalol yetadi. Chunki uning miqdori ikki baravar kamayganda ham (-9%) nafas olish jadalligi pasaymaydi. Ammo havodagi toza kislorodning miqdori 5% bòlganda yosh o‘simliklarnng nafas olish jadalligiga ta’sir qilishi mumkin. Ammo CO2 birikmasining ajralishi kamaymaydi. Chunki o‘simliklarga O2 yutilishiga ixtisoslashgan sitoxromoksidaza fermenti faolligi kislorod kam bòlgan sharoitda ham pasaymaydi. Bularning barchasi o‘simliklardagi nafas olish jarayoni evolutsiya mobaynida atmosfera havosida kislorod kam bòlgan sharoitda vujudga kelganligidan dalolat beradi hamda 0‘simliklar hujayralari energetik darajasining kislorod kam sharoitda ham yaxshi ketishidan dalolat beradi. Masalan, qandlavlagi barglari to‘qimalaridagi kislorodning miqdori sutka mobaynida 7,1 %—17,4% oraliģida o‘zgarib turishi mumkin. Bu yerda shuni ham aytib o‘tish lozimki, C02 miqdori 0,9-5,1% oraliģida o‘zgarib turishi mumkin. Olma mevasining mag'zida 7,5% CO2 va 13,9% O2 bo‘lsa limonda ushbu ko‘rsatkichlar mos ravishda 8,5% va 11,5% miqdomi tashkil qiladi. Ósimlikning rivojlanishida faqatgina uning yer ostki organlarida birmuncha O2 yetishmasligi sezilib turadi. Tuproqda suv ko‘p bòlgan holatlarda, shuningdek, qatqaloqli sharoitlarida O2 kam bòlganligi tufayli bijģish jarayoni ustunlik qila boshlaydi. Buning natijasida hujayralarda spirt to‘plana boshlaydi. Buning natijasida o‘simlik ildizlari chiriydi va u nobud bòladi. Doimiy ravishda kislorod yetishmasligi sharoitida o‘suvchi o‘simliklarda ushbu holga nisbatan birqancha moslanishlar vujudga kelgan. Masalan, ular poyalari va ildizlarida parenximalarnng mavjudligi, nitratlar kislorodidan foydalanish (nitratli nafas olish), achish mahsulotlarini (etanol, sut kislotasi) chiqarilishi va ulardan moddalar almashinuvida foydalanish mexanizmlarining mavjudligi shular jumlasidandir. Atmosferada faqat toza kislorod bòlgan holatida o'simliklarning nafas olish jadalligi susayadi va bu holat uzoq davom etsa o‘simlik halok bòladi. Ushbu holat o‘simlik hujayralarida ko‘plab erkin radikallarning hosil bòlishi, membrana lipidlarining jadal oksidlanishi tufayli moddalar almashinuvi jarayonlarining buzilishi natijasida yuzaga keladi. Qishloq xo‘jaligi amaliyotida o‘simlikIar ildizlariga kislorod yetishmasligining oldini olish uchun doimiy ravishda tuproqlarn yumshatish tadbirlari o‘tkazilib turilishi lozim va bu tadbir yuqori hamda sifatli olishning asosiy garovlaridan biridir. Atmosfera havosida karbonat angidrid gaz miqdorining ko‘payishi o‘simlik to‘qimalarida nafas olish tezligining pasayishiga olib keladi. Shuning uchun ham uruģ po‘stida CO2 qanchalik ko‘p bòlsa, u o‘zining unib chiqish qobiliyatini shunchalik yo‘qotmaydi. Qishloq xo'jalik mahsulotlari saqlanayotgan omborlarida meva va poliz mahsulotlarining uzoq saqlanishi, muhitdagi CO2 miqdoriga boģliq, ya’ni ushbu gaz miqdorining ko‘p bòlishi ulaming nisbatan uzoq saqlanishiga olib keladi. Binobarin to‘qimalarda CO2 miqdorining ko‘p bòlishi uruģlarning uzoq vaqt tinim holatida bòlishiga yordam beradi.

❗64. Nukleotidlerdiń dúzilisi hám qásiyetleri

65. Biologiyani oqıtıw metodikasınıń pedagogikalıq roli.
Biologiya o`qitish metodikasi ta`lim jarayonida muhim pedagogik o`rin tutadi. U o‘qituvchiga o‘quv jarayonini tashkil etish, o‘qitishning eng samarali usullarini tanlash, o‘quv materialini o‘quvchilarning bilim darajasi va qiziqishlariga moslashtirish, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish uchun sharoit yaratishga yordam beradi. Biologiya o`qitish metodikasi ham o`qituvchiga darsni o`quvchilar uchun qiziqarli va qulay bo`lishiga yordam beradi. U o‘quvchilarning o‘quv jarayonida faol ishtirok etishi, topshiriqlarni yechish, tajriba va kuzatishlar o‘tkazish, natijalarni muhokama qilish, xulosa chiqarish imkonini beradigan turli ish shakllarini taklif etadi.Bundan tashqari, biologiya o‘qitish metodikasi o‘qituvchiga o‘z ishining samaradorligini baholashga, o‘qitishdagi muammo va kamchiliklarni aniqlashga, shuningdek, o‘z metod va usullarini yanada takomillashtirish rejalarini ishlab chiqishga yordam beradi. Demak, biologiya o`qitish metodikasi ta`lim jarayonida muhim pedagogik o`rin tutadi, o`qituvchiga o`quvchilarni samarali va qiziqarli o`qitish uchun sharoit yaratishga yordam beradi.Biologiya o`qitish metodikasi biologiyani o`rganish jarayonida o`quvchilarga ta`lim berish, tarbiyalash va rivojlantirish tizimi haqidagi pedagogik fan bo`lib, u o`quv jarayonining mazmunini va maktab o`quvchilarining biologik materialni o`zlashtirish qonuniyatlarini o`rganadi. Biologiya o`qitish metodikasi barcha maktablar uchun umumiylikka asoslanadi biologik materialni o'rganishga nisbatan pedagogik qoidalarning sub'ektlari. Shu bilan birga, u maxsus (ilmiy-biologik), psixologik-pedagogik, g'oyaviy, madaniy va boshqa kasbiy pedagogik bilim, ko'nikma va munosabatlarni birlashtiradi.

66. Evolyutsiya tiykarları pániniń maqseti hám wazıypaları
Evolyutsiya fanining maqsadi biologik turlarning o'zgarishiga olib keladigan jarayonlarni va ularning o'zgaruvchan muhit sharoitlariga moslashishini o'rganishdir.
Evolyutsiya nazariyasini o'rgatishdan maqsad talabalarni shakllantirishdan iborat omillar, harakatlantiruvchi kuchlar va qonunlarni aniq tushunishga yordam beradi evolyutsiya jarayonining o'lchovlari, materialistik dunyoqarash, evolyutsiya nazariyasi va ular tanlagan biologiyaning maxsus sohasi o'rtasidagi bog'liqlikni tushunish. Evolyutsiya nazariyasining maqsadi - bu jarayonni keyingi boshqarish uchun organik dunyoning rivojlanish qonuniyatlarini aniqlash.
Fanning vazifalari evolyutsiyaning umumiy qonuniyatlarini, uni tashkil etishning barcha darajalarida tirik mavjudotlarning o'zgarishining sabablari va mexanizmlarini, organik dunyoning birligi va juda xilma-xilligi sabablarini bilish va o'rganish, tarixiy tabiatni aniqlashdir. hayotning turli shakllari o'rtasidagi munosabatlar va kelajakda ularning rivojlanishini bashorat qilish.
Evolyutsiya fanining vazifalariga quyidagilar kiradi:
- evolyutsiya mexanizmlarini, ya'ni tabiiy tanlanish, mutatsiyalar, genetik oqim va genetik qonuniyatlarni o'rganish;
- evolyutsion jarayonlarga ta'sir etuvchi omillarni iqlim, geografiya, ekologiya va xulq-atvorni aniqlash;
- tirik organizmlarning turli turlari va avlodlari o'rtasidagi evolyutsion munosabatlarni o'rganish;
- evolyutsion jarayonlar va ularning oqibatlarini tushuntiruvchi nazariya va farazlarni ishlab chiqish;
- evolyutsiya haqidagi bilimlarni amaliy muammolarni hal qilish uchun qo'llash, masalan, qishloq xo'jaligi, tibbiyot va atrof-muhitni muhofaza qilish..
Evolutsion taʼlimot, evolutsiya nazariyasi — tirik organizmlar evolutsiyasi sabablari, harakatlantiruvchi kuchlari, mexanizmlari va umumiy qonuniyatlari toʻgʻrisidagi fan. Evolutsion taʼlimot biologiyaning nazariy asosi, xususiy biol. fanlaridan olgan natijalarni umumlashtiradi. Evolutsion taʼlimot rivojlanishining mushohidaga asoslangan 1-davri qadimiy dunyo faylasuflari Geraklit, Empedokl, Demokrit, Lukretsiy va boshqalarning ishlari bilan bogʻliq. Ular birinchi boʻlib butun borliqning, jumladan, organizmlarning tarixiy oʻzgarishi toʻgʻrisida fikr bildirishgan. Bunday qarashlar 17— 19-asrlar boshlarida yashagan transformizm tarafdorlari R.Guk, E.Darvin, D.Didro, J.Byuffon, E.Joffrua SentIler, I.V.Gyote va K.F.Rulye ishlarida yanada rivojlantirildi. Transformistlar yagona sistemaga ega boʻlgan taʼlimot yarata olmagan boʻlsalarda, Evolutsion taʼlimot oʻrganadigan asosiy muammolarni koʻrsatib berishdi. Bu muammolar organizmlar tuzilishi va xilma xilligi, turlar oʻrtasidagi oʻxshashlik va tafovutlar, tiriklikning progressiv evolutsiyasi bilan bir qatorda turli tuzilish darajasiga ega boʻlgan organizmlarning yashab kelayotganligi; ayrim turlar va guruhlarning qirilib ketishi sabablarini aniqlashdan iborat. Bu muammolarning tushunib olinishi va ilm-fanning rivojlanishi Evolutsion taʼlimotning yangi tarixiy davri — evolutsiyaning dastlabki konsepsiyalari shakllanishiga zamin tayyorladi. Bu konsepsiyaning birinchisini J.ʼ.Lamark yaratdi (1809). Keyinchalik lamarkizm deb atalgan konsepsiyada ham progressiv rivojlanish va moslanuvchanlikka organizmlarning oldindan belgilab berilgan xususiyati sifatida teologik va metafizik nuqtai nazardan qaraladi. Ch.Darvin yaratgan evolutsiya nazariyasi (1859) Evolutsion taʼlimot uchun ilmiy zamin boʻldi. Darvin organizmlar evolutsiyasining harakatlantiruvchi kuchlari — yashash uchun kurash va undan kelib chiqadigan tabiiy tanlanish ekanligini koʻrsatish orqali birinchi boʻlib Evolutsion taʼlimotning asosiy muammolarini ilmiy nuqtai nazardan hal etdi. Darvinizmning paydo boʻlishi bilan bir vaqtda uning dushmanlari — idealistik va teologik konsepsiyalar tarafdorlari 20-asrning 2-yarmida lamarkizmning ayrim aqidalarini yana qaytadan tiklashdi (qarang Neolamarkizm). Ammo yangi dalillar toʻplanishi tufayli darvinizm tobora keng yoyilib, deyarli barcha ilm ahillari tomonidan tan olindi.
Evolutsion taʼlimotning Ch.Darvindan keyingi rivojlanishi evolutsiya mexanizmlari va qonuniyatlarini taxlil qilishdan iborat boʻldi. Zamonaviy nuqtai nazardan mutatsiya va tabiiy tanlanish evolutsiyaning eng asosiy omili hisoblanadi. Bu omillarning birgaliqsagi taʼsiri evolutsiya jarayoni amalga oshirilishining asosiy sharti hisoblanadi. Tabiiy tanlanish bevosita organizmlar fenotipiga taʼsir etadi; natijada ayrim genlar yoki allellar emas, balki muayyan reaksiya meʼyoriga ega boʻlgan bir butun genotiplar tanlanadi. Evolutsiyaning elementar birligi populyatsiyalar hisoblanadi. Genetik jihatdan evolutsiya populyatsiya genofondining muayyan yoʻnalishda oʻzgarishi (mikroevolutsiya) dan iborat. Tashqi muhit sharoiti oʻzgarishi xususiyatiga qarab populyatsiyaga harakatlantiruvchi, turgʻunlashtiruvchi yoki dizruptiv tanlanish taʼsir koʻrsatishi mumkin. Tanlanish tur individlar ontogenezining (qarang Ontogenez) hamma davrida ham taʼsir etishimumkin; filogenez ontogenozning genetik qatorlaridan iborat.
Makroevolutsiya — turdan yuqori guruhlar ichida kechadigan mikroevolutsion jarayonlar integratsiyasidan iborat evolutsion jarayon. Makroevolutsiyada filogenezning umumiy qonuniyatlari va yoʻnalishlari namoyon boʻladi. Organizmlar muayyan guruhlari evolutsion oʻzgarishlarining yoʻnalishlari tabiiy tanlanish bilan bir qatorda muayyan turning tuzilishi (genetik sistemasi, ontogenezi va fenotipi) xususiyatlari bilan bogʻliq boʻlgan evolutsion cheklanish va taqiqlar orqali ham belgilanadi.
20-asrning 30-yillarida shakllangan mikro va makroevolutsiya toʻgʻrisidagi tasavvurlar evolutsiyaning sintetik nazariyasi deyiladi. Zamonaviy Evolutsion taʼlimot fan sifatida evolutsion qarashlarning rivojlanishi, har xil yangi evolutsion farazlar va konsepsiyalar (jumladan, tabiiy tanlanishni evolutsiyaning bosh omili sifatida tan olmaydigan konsepsiyalar)ni oʻz ichiga oladi. Hozirgi Evolutsion taʼlimot oʻz taraqqiyotining yangi davriga qadam qoʻydi. Bu davrning asosiy vazifasi evolutsion jarayonlar mexanizmini ochish orqali organizmlarning evolutsion oʻzgarishini oldindan aytib berish va ana shu asosda evolutsiya jarayonini boshqarishdan iborat.


67. Anatomiya pániniń bólimleri.
Anatomiya (grekcha soʻzdan olingan boʻlib, kesish, kesib ochish degan maʼnolarini bildiradi) biologiyaning boʻlimi boʻlib, odam tanasining qismlarini va joylashishini organadi. ⁸Anatomiya fani o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlariga ko‘ra, bir necha bo‘limlarga bo‘linadi.
Odam organizmi tuzilishi, rivojlanish xususiyatlarini evolyutsion nuqtai nazardan – filogeneziga taqqoslangan holda xamda odam holatiga o‘tish jarayoni antropogenezini solishtirma anatomiya o‘rganadi. Organizmning paydo bo‘lishini, tug‘ilguncha ona qornida o‘sib, rivojlanib toki tug‘ilguncha bo‘lgan davrni embriologiya fani o‘rgansa, tug‘ilgandan boshlab to xayotning oxirigacha bo‘lgan davrni ―yoshga oid anatomiya shug‘ullanadi.
Anatomiya shu bilan birga a‘zolarning joylashish xususiyatlarini, ularning o‘zaro munosabatlarini, chegaralarini, proportsiyasini – topografik anatomiya o‘rganadi. Organizmning shakllanishi va rivojlanishiga, shuningdek, odamlar yashab turgan muxitning iqlimiy – geografik sharoiti, ijtimoiy tuzum kabi omillarni ta‘sirini o‘rganishi bilan antropologiya shug‘ullanadi. Odam organizmi a‘zolarining tuzilishi ularning bajaradigan vazifasiga bog‘liq holdatekshirish fuktsional anatomiya fanining vazifasidir. A‘zolarning ichki tuzilishini, ularni tashkil qilgan to‘qimalar, hujayralarni o‘rganish bilan gistologiya fani shug‘ullanadi. A‘zolarning kasallik xolatidagi tuzilishini o‘rganish bilan esa patologik anatomiya shug‘ullanadi. Odam anatomiyasini o‘zlashtirishni osonlashtirish uchun bu fan odam organizmini shartli ravishda bir necha tizimlar yoki sistemlarga ajratib o‘rganiladi (sistematik anatomiya). Sistematik anatomiya suyaklar qismi - osteologiya, suyaklarning o‘zaro birlashishi bo‘g‘imlarni o‘rganadigan qismi – sindesmologiya, muskullar – miologiya, ichki a‘zolar sistemasi -splanxnologiya, qon tomirlar sistemasi – angiologiya, ichki sekret bezlar qismi – endokrinologiya, sezgi a‘zolari – esteziologiya va nihoyat, nerv sistemasi – nevrologiya bo‘limlaridan iborat. Har bir tizimga tegishli a‘zolarning tuzilishi, shakli, bajaradigan funktsiyasi, ularning o‘zaro munosabatlarini alohida ko‘rib chiqiladi.

68. Sùyeklerdiń klassifikatsiyasi. (nay tárizli, gewek, tegis súyekler).
Odam skeleti 200 dan ortiq alohida-alohida suyaklardan iborat. Skelet quyidagi bo‘laklaiga ajratilgan tana suyaklari (umurtqalar, qovurg‘alar va to‘sh suyagi), kalla suyagi (miya va yuz qismlaridan iborat), yelka kamari (kurak va o'm rov suyaklari), qo'l suyaklari (yelka, bilak va qo 1 panja suyaklari), chanoq suyaklari (yonbosh, qov va o‘tiig‘ich suyaklar) va son, boldir hamda oyoq panja suyaklaridan iborat. Suyaklar tuzilishi, rivojlanishi va vazifalariga ko‘ra quyidagicha tasniflanadi.
1. Naysimon suyaklar: uzun suyaklar — yelka, bilak, son va boldir suyaklari qo‘l va oyoq skeletini tashkil qilib, tayanch vazifasini bajaradi; 2)kalta suyaklar — qo‘l-oyoq kafti va barmoq falangalari. Naysimon suyaklar richag harakatini bajarib, tayanch va mudofaa vazifasini bajaradi Naysimon suyaklaming o'rta qismi tanasi— diafizi (diaphysis) silindr yoki uchburchak shaklda. Naysimon suyaklaming tanasida suyak iligi kanali bor. Ularning kengaygan uchi — epifiz (epiphysis) deb ataladi. Unda qo'shni suyak bilan birlashuvchi bo'g'im yuzasi (facies articularis) bo'lib, u bo'g'im tog'ayi bilan qoplangan. Epifiz asosan g'ovak moddadan tuzilgan, ustidan yupqa zich modda qoplab turadi. Suyakni g'ovak moddasi sohasida uni hosil qiluvchi suyak to'sinlari orasida bolalarda va kattalarda qizil ilik joylashgan. Diafizni epifizga o'tish joyi metafiz (metaphisis) deyiladi. Bu sohada zich modda yupqalashib kamayib boradi; metafiz g'ovak tuzilishga ega.
Ğovak suyaklar: a) uzun g'ovak suyaklar — to'sh suyagi va qovurg'alar; b)kalta g'ovak suyaklaiga—umurtqalar, qól-oyoq , kaft usti va kaft oldi suyaklari kiradi, ular ko'p qirrali shaklga ega. U lar asosan g'ovak moddadan tuzilgan bo'lib, yupqa zich modda qatlami bilan qoplangan.
Yassi suyaklar himoya vazifasini bajarib, tan a b o 'sh liq larin i hosil qilishda ishtirok etadi (kalla qopqog'i, chanoq va kurak suyaklari). Bu suyaklar tashqi zich qavat (lamina externa) va ichki zich qavat (lamina interna) o‘rtasida joylashgan mayda katakchali g'ovak moddadan (diploe) tashkil topgan.
Aralash suyaklar turli xil tuzilishga ega qismlardan iborat. Umurtqaning tanasi tuzilishi jihatidan g'ovak suyaklarga, ravog'i va o'sim talari yassi suyaklarga kiradi.
Havo saqlovchi suyaklar tanasida shilliq parda bilan qoplangan havo bilan to'la bo'shliq bo'ladi. Ularga kallaning peshona, ponasimon, yuqori jag‘ va g'alviisimon suyaklari kiradi.
Naysimon suyaklaming diafizlarida suyak iligi bo‘shlig‘i (cavum meduDare) bor. Suyakning tashqi yuzasi suyak usti pardasi (periost) bilan qoplangan. Periost yupqa pishiq biriktiruvchi to‘qimadan iborat. U suyak ichiga kiruvchi tolalar vositasida suyakka yopishib turadi. Periost ikki: tashqi tolali fibroz to'qima qavati va qon tomir hamda nervlaiga boy bo'lgan suyak hosil qiluvchi (kambial) ichki qavatlardan iborat. Uning kambial qavati suyakka tegib turadi va yosh suyak hujayralarini hosil qilib, suyakning o'sishida ahamiyatga ega. Suyakning ichida suyak iligi bo'shlig'ida va g'ovak modda katakchalarida suyak iligi bo'ladi. Homila davrida va yangi tug'ilgan chaqaloqning barcha suyaklarida qizil ilik (medulla osseum rubra) bo'lib, qon ishlab chiqarish va himoya vazifasini bajaradi. Katta odamda yassi suyaklaming g'ovak moddasida, g'ovak suyaklarda va naysimon suyaklaming epifizlarida qizil ilik, uzun naysimon suyaklaming suyak iligi kanalida sariq ilik (medulla osseum flava) bo'ladi.

69. Botanika pániniń qısqasha rawajlanıw tariyxı
Botanika rivojlanishining qisqacha tarixi Inson o'simlik dunyosiga bog'liqligini erta anglagan. Qadim zamonlardan beri o'simliklar insonga oziq-ovqat, kiyim-kechak, boshpana va dori-darmon manbai bo'lib xizmat qilgan. Jamiyat rivojlanishi bilan uning ehtiyojlarini kengaytirish jarayonida bilimlar to'plandi: odam o'simliklarni etishtirishni, yangi navlarni ko'paytirishni o'rgandi, o'zi uchun oziq-ovqat, dorivor, texnik o'simliklarni tanlay boshladi.O'simliklar haqidagi birinchi yozma risolalar "botanikaning otasi" deb ataladigan yunon olimi Teofrastga (miloddan avvalgi 372-287) tegishli. U 500 dan ortiq o'simlik turlarini tasvirlab, ularni hayot shakllariga qarab tasniflashga harakat qildi. Botanika yozuvlaridan bizning davrimizga Teofrastning ikkita kitobi etib keldi, unda o'simliklarning morfologiyasi, geografiyasi va tibbiy ahamiyati haqida ma'lumotlar jamlangan. Qadimgi dunyoda, ayniqsa qadimgi Rimda botanikaning keyingi rivojlanishi ketdi amaliy yo'nalishda va asosan qishloq xo'jaligi va tibbiyotga tegishli.Qadimgi Rim olimi Pliniy Elder (eramizning 23-79 yillari) bugungi kungacha saqlanib qolgan birinchi botanika darsligini yozgan. O'rta asrlarda jamiyat taraqqiyoti juda sekin kechdi va fanlar rivojiga hissa qo'shmadi, chunki. feodal jamiyatining ehtiyojlari juda cheklangan edi, bu katolik cherkovining inkvizitsiya davri, bid'atlarga qarshi kurash va tabiatni ilmiy bilish bilan bog'liq edi. Bu vaqtda botanikaning rivojlanishi to'xtadi. Botanika tarixidagi burilish davri 15-asrning oxirida, buyuk geografik kashfiyotlar davrida sodir bo'ldi. Chet el mamlakatlaridan yangi o'simlik turlarini olib kela boshladilar, ularning inventarizatsiyasiga ehtiyoj bor edi, ya'ni. tavsifi, nomi va tasnifi. Bu vaqtda o'simliklarni saqlash shakllari tug'ildi va ularni qiyosiy o'rganish uchun rivojlandi. Gerbarizatsiya 16-asr oʻrtalarida boshlangan. Birinchi botanika bog'lari Italiyada (1540 yilda Padusda, 1545 yilda Pizada), Shveytsariyada (1560 yilda Tsyurixda) paydo bo'ldi. Nemis rassomi Albrecht Dyurer (1471-1528) botanika kitoblarini tasvirlab, o'simliklarning ajoyib gravürlarini yaratadi. Shunday qilib, bu davrda botanika terminologiyasining asoslari qo'yiladi, yetib boradi gullab-yashnagan tavsiflovchi o'simlik morfologiyasi. 1583 yilda italiyalik Cesalpino o'simliklarni meva va urug'larning tuzilishi belgilariga asoslanib tasniflashga harakat qildi (15 sinf aniqlangan). Atoqli ingliz tabiatshunosi Robert Guk (1635-1703) mikroskopni takomillashtirdi va tiqinning bir qismini tekshirganda, u mayda hujayralardan iborat ekanligini aniqladi. 1665 yilda u o'simlik hujayralariga ta'rif berdi va lotincha "hujayra" degan ma'noni anglatuvchi "cellula" atamasini kiritdi. Marcello Malpigi (1628-1694) va Nehemiya Gryu (1641-1712) hujayralar, har xil turdagi to'qimalar va ularning ahamiyatini tasvirlab, o'simliklar anatomiyasiga asos solgan. 1671 yilda ular bir-biridan mustaqil ravishda xuddi shu nomdagi "O'simliklar anatomiyasi" kitoblarini nashr etishdi. XVIII asr sistematikasi va tavsif morfologiyasi. shved botanigi Karl Linney (1707-1778) asarlarida o'zining eng yuqori rivojlanishiga erishdi. 1735 yilda Linney "Tabiat tizimi" kitobini nashr etdi, unda u o'simliklarni ko'payish organi androtsium tuzilishiga ko'ra tasnifladi. U 24 ta sinfni ajratib ko'rsatdi. Bu tizim sun'iy edi, chunki u o'simliklarning munosabatlariga emas, balki ma'lum belgilarning o'xshashligiga asoslangan edi. Biroq, Linnaean tizimi juda qulay edi: unga ko'ra, gulning tuzilishi bo'yicha o'simlikni topish oson edi. Linneyning taksonomiyadagi muhim yangiligi binar nomenklatura edi. Unda har bir tur ikki so'z bilan belgilangan (birinchisi - jinsning nomi, ikkinchisi - o'ziga xos epitet). 19-asr botanikaning muhim yutuqlari bilan ajralib turdi. shakl oldi va oʻsimliklar fiziologiyasi, geografiyasi va ekologiyasi, geobotanika, paleobotanika, embriologiya va boshqalar kabi tarmoqlar paydo boʻldi. Botanikaning barcha bo'limlarida katta faktik materiallar to'plandi, bu nazariyalarni umumlashtirish uchun asos yaratdi. Ulardan eng muhimi hujayra nazariyasi va hayotning evolyutsion rivojlanishi nazariyasi edi. 1838 yilda nemis botaniki M. Shleyden hujayra ekanligini aniqladi o'simliklar tanasidagi universal struktura birligi va 1839 yilda zoolog T. Shvann bu xulosani hayvonlarga ham kengaytirdi. Hujayra nazariyasining rivojlanishi juda katta bo'ldi biologiyaning keyingi rivojlanishiga ta'sir ko'rsatdi va sitologiyaning boshlanishini belgiladi. Charlz Darvin (1809-1882) evolyutsion nazariyasining paydo bo'lishi barcha biologiya fanlari taraqqiyotida yangi davr. Sistematika uchun yangi davr boshlandi - evolyutsion (filogenetik), ya'ni. tashqi oʻxshashligi boʻyicha emas, kelib chiqishi umumiy boʻlgan bir takson turiga birlashish zarurati tugʻildi. Morfologlar organizmlarning tarixan qanday yo'llar bilan va nima ta'sirida rivojlanishini o'rganishga kirishdilar. Organizmlarning geografik tarqalish qonuniyatlari nafaqat hozirgi sharoit, balki tarixiy sabablar bilan ham tushuntirila boshlandi. Butun biologiya kabi botanikaning rivojlanishida yangi yutuq yigirmanchi asrda yuz berdi. Uning sabablaridan biri yangi tadqiqot vositalari va usullarining paydo bo'lishiga turtki bo'lgan ilmiy-texnikaviy taraqqiyot edi.

❗70. Uglevodlar hám beloklar wazıypası qanday?

71. Kletka teoriyası haqqında qısqasha maǵlıwmat beriń?
J: 1838 - 1839 yillarda nemis olimlari Matias Shleyden va Teodor Shvannlar hujayra nazariyasini shakllantirdilar.Ular yaratgan nazariya ikkita postulatdan iborat edi:
1. Hayot asosan hujayra shaklida mavjud bólib, barcha organizmlar hujayralardan tashkil topgan.
2. Hamma tirik organizmlar hujayralari tuzilishiga va moddalar almashinuvi jarayonlarining borishiga óta o‘xshash ya’ni gomologikdir.
Hayot asosan hujayra shaklida mavjud bólib, barcha organizmlar hujayralardan tashkil topgan. Bu tezis barcha tirik mavjudotlarning kelib chiqishi bir ekanligini ifodalaydi. Har qanday hujayra 3 ta asosiy subtizimdan tuzilgan: tashqi apparat, sitoplazma, yadro. Energetik almashinuv jarayoni hamma hujayralarda glikolizga asoslangan bòladi. Hamma hujayralaming hayot faoliyati uchta asosiy va universal jarayonlarga: DNK sintezi, RNK sintezi va oqsil sinteziga boģliq.Hujayralar orasidagi farqlar esa ular bajaradigan vazifalarning xususiyligi bilan boģliq. Masalan: tuzilishi jihatidan bir-biridan tubdan farq qiladigan nerv va mushak hujayralari; nerv hujayrasida boshqa hujayralarda uchramaydigan va nerv impulslarini qabul qiluvchi o‘simtalari, mushak hujayrasida esa mikrofilamentlar bòlishi xarakterlidir.XIX asrning oxirlarida sitologiya mustaqil fan sifatida rivojlana boshladi. Hujayra nazariyasining rivojlanishida nemis patologi Rudolf Virxovning 1858 - yilda chop etilgan “Sellyulyar patologiya” asari katta òrin egallaydi. Uning “hujayra faqat hujayradan” - (omnis cellula a cellula) degan iborasi sitologiyaning rivojlanishiga turtki bòldi. Bu esa hozirgi vaqtda hujayra - mavjud hujayraning bòlinishi natijasi degan ma’noni anglatadi. Hujayralardan tashqarida hayot yo‘q degan ibora hozirgacha o‘z qadrini hanuzgacha saqlab kelmoqda. R.Virxovgacha M.Shleyden o‘z tadqiqotlarida hujayralaming hosil bòlishida shu hujayraning o‘zida mavjud bòlgan donador massa ishtirok etadi, deb noto‘g‘ri fikr yuritadi. Shu tariqa hujayra nazariyasi yangi postulatlar bilan boyitildi:
3. Hamma hujayralar mavjud hujayraning bòlinishi orqali hosil bòladi. Bu tezis hujayralaming o‘z-o‘zidan hosil bòlish usullarini inkor etadi.
4. Ko‘p hujayrali organizrrming faolligi uning hujayralari faolligi va o‘zaro bir-biri bilan munosabatda bo‘lishi orqali ta’minlanadi. Bunga asosan, organizm - hujayralar tòdasi emas balki o‘zaro muloqotda bo‘Igan hujayralar yig‘indisi ya’ni tizimidir. Unda har bir hujayraning faolligi qo‘shni hujayralar faoliyatiga bog'liqdir. Masalan, eritrotsitlar organizmdagi barcha hujayralarni kislorod bilan ta’minlaydi. Neyronlar nerv zanjirini hosil qiladi, sekret bezlari hujayralari gormon ishlab chiqaradi. Hujayralarda yuzaga keladigan bunday differensiatsiyalar negizida genlardagi faollik katta ahamiyatga ega. Zigotadagi hosil bo‘layotgan hujayralar barchasi bir xil tabiatlidir. Lekin organogenez bosqichida ularning difterensiatsiyasi boshlanadi. DNK da joylashgan genlar o‘zlarida turli ma’lumotlarani tutadilar: nafas olish, ovqat hazm qilish, ayirish, eshitish. Embrionda hujayralar hosil bo‘layotganda qaysi gen qismi faol bo‘lsa shu vazifani bajarishga moslashgan hujayra yuzaga keladi.
5. Hujayraviy tuzilish irsiy axborotning saqlanishi, ko‘payishi, uzatilishi va amalga oshirilishini ta’minlaydi.

72. Anatomiya páni haqqında túsinik. (kletka, toqıma, organ, organlar sisteması, organizmler, bolatuǵın processler).
Hujayra (cellula —katakcha) barcha hayot organizmlarning tuzilish, tarkibiy va funksional birligidir (viruslar bundan mustasno). Hujayra organizmning yashayotgan eng kichik boʻlagi, deb belgilanadi. Baʼzi organizmlar (masalan, bakteriyalar) bir hujayralidir, yaʼni faqat bitta hujayraga ega. Boshqa organizmlar esa koʻp hujayralidirlar (masalan, oʻrtacha odam 100 trillion yoki 1014 hujayradan iboratdir; oʻrtacha hujayra oʻlchami 10 mikrometr, massasi esa 1 nanogramdir). Tirishiliktiń dúzilis birligi sıpatında kletka biomolekulalardan dúzilgen sistema bolıp eaplanadı. Kletkanıń sistema sıpatında qásiyetleri kóp tárepten molekula dárejesinde, yaǵnıy onıń komponentleri hám sol komponentlerdiń iskerliginde kórinedi. DNK molekulası kletka belokları sintezi procesleriniń basqarılıwın belgilewshi genetikalıq kodtı saqlaydı. Molekulyar dárejede DNK reduplikaciya procesi mexanizmleri bolsa, tirishiliktiń kletka dárejesinde bul process kletkanıń iskerligi sıpatında kórinedi.
Toʻqima — kelib chiqishi, tuzilishi va funksiyasiga koʻra oʻxshash hujayralar sistemasi. Odam va hayvonlar toʻqimasi epiteliy, biriktiruvchi, muskul va nerv toʻqimalariga boʻlinadi.
Organ - odam organizmining maʼlum bir vazifalarni bajaradigan qismi, a'zosi. Yurak, oʻpka, oshqozon, buyraklar, teri va jigar kabi organlar maʼlum bir funksiyani bajarish uchun tashkil etilgan ikki yoki undan ortiq toʻqima turlaridan iborat. Masalan, yurak qon haydaydi, oʻpka kislorodni olib, karbonat angidridni chiqarib yuboradi va teri ichki tuzilmalarni tashqi muhitdan himoya qilish uchun toʻsiq rolini bajaradi.
Organlar maʼlum bir funksiyani bajarish uchun birgalikda ishlaydigan organ tizimlariga birlashadi. Masalan, yurak va qontomirlar yurak-qontomir tizimini tashkil qiladi. Ular qon aylanishida birgalikda faoliyat koʻrsatadi, kislorod va ozuqa moddalarini tanadagi hujayralarga yetkazib, karbonat angidrid va metabolik chiqindi moddalarni olib ketadi. Yana bir misol – tanaga kislorod yetkazib beradigan va karbonat angidridni chiqarib yuboradigan nafas olish tizimi. Bunga burun, ogʻiz, halqum, hiqildoq, traxeya va oʻpkalar kiradi.
Organizm-individual yashayotgan tizimdir. Organizmlar oziqlanish, oʻsish, koʻpayish, tashqi taʼsirlardan reaksiyalanishga qodir.
Organizm hayot faoliyatining moslashishiga yoki o'zgarti-rilishiga qaratilgan har bir biologik reaksiya fiziologik funksiya-lar tufayli amalga oshiriladi.Tashqi muhit ta'sirini sezish hamma organizmlarga xos xususiyat bo'lib, odamda juda taraqqiy qilgan bo'ladi.

73. Organizm hám sırtqı ortalıq.
Barcha organizm lar tashqi muhit sharoitiga moslashadi. Har xil organizmlar ma’lum tashqi muhit sharoitiga kònikma hosil qilgan, shuning uchun faqat ma'lum sharoitda yashashi va rivojlanishi mumkin.
Organizm butun rivojlanish protsessida - uruģlangan tuxum hujayradan to voyaga yetgunga qadar to‘xtovsiz genotipning (organizmning òziga xos meros qilib olgan belgilari) nazorati ostida va tashqi sharoit ta ’sirida bòladi. Odam o‘zining butun «biofondini» meros qilib oladi, ya’ni butun organizmini ko‘z, sochining rangini, organlar shaklini, nerv sistemasini, sezgi organlarni va boshqalarni meros qilib oladi, biroq, bola tuģilganidan boshlab ijtimoiy muhit sharoitlarida o‘sib, rivojlanib boradi, biologik va ijtimoiy omillarining òz aro tasiri natijasida o‘ziga xos shaxsiy xususiyatlarga ega bòlgan organizm shakllanadi, ular fenotipni belgilab beradi. Hayot jarayonida bola organizmi tashqi muhitning beto‘xtov almashinib turadigan juda kòp omillari ta’siriga duch keladi, bu omillar kasallik paydo qilmaydi, chunki organizm asab va gumoral boshqarish vositasida tashqi muhitga doimo moslashib boradi, organizm bilan tashqi muhit o‘rtasida doimiy muvozanat saqlanib, bu holat yashash va sog‘liqning zarur sharti hisoblanadi. Tirik organizm m a’lum bir joyda yashar ekan, unga o‘sha joyning harorati, namligi, havo bosimi, yorugiigi, radiatsiyasi, havosi va boshqa omillar ta’sir qilib turadi; har bir organizm uzoq yillardan beri m a’lum bir joyda yashab kelganligi tufayli u o‘sha joyga moslashadi. Mashhur fıziolog olim I.M. Sechenev bu borada shunday degan edi: «Biron tirik organizm tashqi muhitsiz yashay olmaydi».
Tashqi muhit omillari organizmga sezgi organlar (teri, eshitish, ko‘rish, hid bilish, ta’m bilish) orqali tàsir etib, markaziy nerv sistemasida bu ’sirlar analiz va sintez qilinadi. Undan keyin tasir barcha to ‘qima va organlarga berilib, ulardagi fiziologik jarayonlar muayyan sharoitga moslashadi. Yuksak darajada rivojlangan organizmda tashqi muhitning noqulay tasiriga qarshi tòqima va organlarning fiziologik faoliyati doimiy bòlishini taminlovchi moslanish yani gomeostaz vujudga kelgan. Barqaror gomeostaz ko‘rsatkichlarga: tana haroratining doimiyligi, qon va to ‘qima suyuqligining osmotik bosimi, ular tarkibidagi kaliy, natriy, kalsiy, xlor ionlarning va qonda qand miqdorining doimiyligi kabilar kiradi. Albatta, organizm ichki muhitining doimiyligi nisbiydir. Tashqi muhitning noqulay ta’siri natijasida bu muhitning doimiyligi òzgaradi. Lekin nerv - gumoral sistemaning boshqaruvchanlik vazifasi orqali bu doimiylik yana tiklanadi. Masalan, yoz oylarida havo harorati juda kòtarilib ketsa (40 gradusdan yuqori), organizm tanani sovutish choralarini kòradi. Buning uchun ko‘p ter ajratish bilan birga tanadagi issiqlik energiyasi ham tashqariga chiqariladi. Organizmning hujayra va toqimalarida moddalar almashinuvi sekinlashib energiya hosil bo‘lishi kamayadi. Bu bilan organizm qizib ketishdan o ‘zini saqlaydi. Qish kunlarida esa bu jarayonning teskarisi bo ‘ladi. Terlash kamayib, to‘qimalarda energiya ajratish ham susayadi, organizmda moddalar almashinuvi kuchayib, energiya hosil bo‘lishi ko‘payadi. Bular natijasida issiq va sovuq sharoitda tana haroratining doimiyligi ta ’minlanadi. Atrof-muhit tushunchasi keng m a’noli tushincha bo'lib, uchta omilni o‘z ichiga oladi:
1. Abiotik omil.
2. Biotik omil.
3. Ijtimoiy-iqtisodiy omil.
Abiotik omillar tirik organizm jumladan inson organizmiga ta’sir etib, ularni hayotga moslashuvida muhim ahamiyatga ega. Bu omillarga fizik va kimyoviy omillar kiradi. Muhitning kimyoviy omillariga havo, suv, tuproq , oziq-ovqat tarkibidagi kimyoviy moddalar kiradi. Bular odamning me’yordagi hayot faoliyati va sog‘lig‘i uchun zarurdir. Biroq ular kasallik sababchisi ham bo‘lishi mumkin. Sanoat korxonalari va avtotransport vositalaridan chiqqan zaharli moddalar aholi orasida allergiya, nafas olish, oshqozon- ichak, yurak-qon tomir, nerv sistemasining har xil kasalhklari ko ‘payishiga sabab bo‘lmoqda.

74. Biologiyaniñ predmeti hám wazıypaları.
Biologiya Jerdegi tirishiliktiń barlıq kórinislerin, onıń túrli dárejedegi: molekula, kletka, organizm, populiyaciya (túr), biogeocenoz (ekosistema), biosfera dárejesindegi sistemalardıń barlıq qásiyetlerin úyrenedi. Biologiyanıń tiykarǵı maqseti tiri organizmlerdiń dúzilisi, ózine tán qásiyetleri, kóbeyiwi, rawajlanıwı, kelip shıǵıwı, tábiyiy toparlarda hám jasaw ortalıǵı menen óz-ara qatnasların úyreniw bolıp esaplanadı. Biologiya ataması francuz ilimpazı J.B. Lamark hám nemic ilimpazı G.R. Trevinarus tárepinen pánge kirgizilgen bolıp, «bios» – tirishilik, logos – pán degen mánisti bildiredi. Insanlar salamatlıǵın saqlaw, túrli keselliklerdi emlew hám olardıń aldın alıw, insan ómirin uzaytıw, tábiyattaǵı az ushıraytuǵın ósimlik hám haywan túrlerin qorǵaw, ónimdar ósimlik sortların, porodalı haywan zatların, jańa qásiyetlerge iye mikroorganizm shtammların jaratıw, adamzattı sapalı azıq awqat ónimleri menen támiyinlew sıyaqlı áhmiyetli mashqalalardı sheshiw biologiyanıń rawajlanıwına baylanıslı boladı.
Biologiya pániniń tarawları. Biologiya fundamental hám kompleks pán bolıp esaplanadı. Fundamental pán dewimizge sebep, biologiya medicina, psixologiya, agronomiya, azıq-awqat sanaatı, farmokologiya ushın teoriyalıq jaqtan tiykar bolsa, kompleks pán sipatında bolsa kóplegen tarmaqtaǵı pánlerdi óz ishine aladı. Tekseriw obektine qaraǵanda biologiya páni bir qansha tarawlarǵa bólinedi. Botanika – ósimlikler, zoologiya – haywanlar, mikrobiologiya – mikroorganizmler, paleontologiya – qazılma haldaǵı organizmler, ekologiya bolsa organizm hám ortalıq arasındaǵı qatnas haqqındaǵı pán bolıp esaplanadı. Biologiya tiri organizmlerdiń ayırım táreplerin tekseriw boyınsha da hár túrli pánlerge ajıraladı. Anatomiya – organizmler organlarınıń dúzilisin, fiziologiya bolsa funkciyasın, embriologiya – embrionnıń rawajlanıwın, sistematika – organizmlerdiń sistematikalıq toparların, óz-ara tuwısqanlıq múnásebetlerin, etologiya – haywanat áleminiń minez-qulqın úyrenedi. Biologiyanıń bazı bir tarawları basqa tábiyiy pánler menen birge payda bolǵan. Biologiyalıq sistemalarda júz beretuǵın fizikalıq procesti biofizika, organizmlerdiń ximiyalıq quramı, olardaǵı ximiyalıq proceslerdi bioximiya, tiri organizmlerdiń jer júzinde tarqalıw nızamlıqların biogeografiya páni úyrenedi. Bionika organizmlerdiń tirishilik iskerliginiń ózine tán tárepleri hám dúzilisin tiykar etip texnikalıq sistemalar jaratıwdı, biotexnologiya bolsa tiri organizmlerdegi biologiyalıq proceslerdi islep shıǵarıwshı kárxanalarında qollanıwdı maqset etip qoyadı. Házirgi kúnde adamzat jámiyetiniń rawajlanıw dárejesi biologiya pániniń rawajlanıwına kóbirek baylanısli.
Biologiya páninde ele óz sheshimin tappaǵan bir qansha mashqalalar bar. Tirishiliktiń, adamnıń payda bolıwı, bas miy iskerligi mexanizmlerin úyreniw arqalı oylaw hám este saqlaw nızamlıqların anıqlaw, embrionlıq rawajlanıwda genetikalıq xabar tiykarında toqıma, organlar hám organizmniń rawajlanıwın úyreniw usılarǵa kiredi. Dúnya xalqınıń sanı jıldan jılǵa kóbeyip barmaqta. Biologiya pániniń aldında tuǵan áhmiyetli wazıypalardan biri insanlardıń azıq-awqatqa bolǵan mútájligin támiyinlewge qaratılǵan teoriyalıq hám ámeliy mashqalalardı sheshiwden ibarat. Bul tarawda selekciyada kóp jıllardan beri qollanılıp kiyatırǵan gibridlew, tańlaw metodlarınan basqa, gen injeneriyası – genlerdi sintez qılıw, kóshirip ótkiziw, somatikalıq kletkalardı gibridlew, allofen – organizmler jetistiriw hám basqa metodlardan paydalanıw júdá nátiyjeli boladı. Insanlardaǵı násillik keselliklerdi úyreniw, olardıń aldın alıw ilajların islep shıǵıw hám ámeliyatqa engiziw júdá áhmiyetli esaplanadı. Bul mashqalanı sheshiw gen injeneriyası hám biotexnologiya tarawlarınıń rawajlanıwı menen tuwrıdan-tuwrı baylanıslı. Házirgi waqıtta eń qáwipliwaqıyalardan biri ekologiyalıq ortalıqtıń jamanlasıp baratırǵanı bolıp esaplanadı. Bul ásirese, insan ushın júdá paydalı bolǵan ósimlik hám haywan túrleriniń jıldan-jılǵa azayıp baratırǵanı da dárhal kózge taslanadı. Biologiya pániniń aldında turǵan mashqalalardan biri ósimlik hám haywanlar genofondın saqlaw usılların islep shıǵıw hám ámeliyatqa engiziwden ibarat. Ilimiy-texnikanıń rawajlanıwı, awıl xojalıǵı hám jeke ómirde túrli ximiyalıq zatlardan paydalanıw nátiyjesinde barǵan sayın kóbeyip baratırǵan sanaat, transport hám xojalıq shıǵındıların qayta islew, tábiyattıń pataslanıwınıń aldın alıw áhmiyetli wazıypa bolıp esaplanadı.

75. Órta ásirlerde Órta Aziyada tábiyat haqqındaǵı túsiniklerdi rawajlanıwı
Orta ásirlerde Orta Aziyada jasaǵan alımlardıń tábiyat ilimleriniń rawajlanıwına qosqan úlesleri Orayliq Aziya xaliqlariniń turmisinda diyqanshiliq, sharwashiliq, meditsina hám basqa tarawlardaǵi iskerligin, tábiyat qubilislarin kórsetiwshi muqaddes kitaplar júdá áyyemnen payda bolǵan. Olardan biri «Avesto». Ol biziń eramizdan aldin 3000 jil burin jaratilǵan. Onda Orayliq Aziya hám qońsi mámleketlerdin tábiyiy resurslari, haywanat hám ósimlikler dúnyasi, tábiyati, insanlar turmisi haqqinda maǵliwmatlar keltirilgen.