J: Mox tárizlilerdiñ dùnyas jùzi boyinsha 5 miñday tùri, Ğmda terrritoriyasinda 1500 dey tùrleri tarqalģan. Kòpshilik wàkilleri arqa yarim sharda, tawlarda, tropikaliq ellerde, yaģniy iģalliq jetkilikli orinlarda keñ tarqalģan

Qaraģaylar qatarı - Pinales. lyne japıraqlı ósimlikler házirgi ósimlikler dùnyasında júdá keñ arealģa iye bolģan ósimlikler bolip, 600 ge shamalas túrdi óz ishine aladı. Ol 10 tuqimlas 55 tuwisqa bólinedi. Buģan kiriwshi ósimliklerdiñ japirağı tebenge uqsas bolp keledi. Bul qatardıñ òzi óz náwbetinde bir qansha tuqimlaslarģa bólinedi:
1) Qaraģaylar tuqimlası-Pinnaceae.
2) Kiparisler tuqimlasi
3) Gnetopsida tuqimlasi
Qaraģaylar tuqimlasi. Buģan biziñ elimizde bahalı ağashlardan sanaliwshi: el, pixta, kedr, qaraģay aģashlari jatadi. Bunin wakilleri aģash deneli bolip hár qayli maqsetler ushin qollanıladı. Har qaylı sanaattiñ shiyki zati esaplanadi. Bul tuqimlastiñ wákilleri Kavkazda, Qırımda, Batis Evropanın túslik ellerinde ósedi. Bular júdá kóp waqit jasawga iykemlesken 2-3 miñ jil.
Oila tarkibidagi turlar bir uyli, barglari ninasimon, doim yashil daraxtsimon o'simliklardir. Oilada 9 turkum( Qaraģay, qoraqaraģay, Tsuga, Kedr, Oqqaraģay, Tiloģoch turkumlari keng tarqalgan), 240 ga yaqin tur bor.
Qarag‘ay (Pinus) turkumi. Turkumga bir uyli, doim yashil daraxtlar kiradi. Turkumda 100 ga yaqin turlar bo'lib, shulardan 13 tasi tabiiy holda MDH dendroflorasida uchraydi. O'zbekistonga 10 dan ortiq turi introduksiya qilingan. Ulardan asosan ko’kalamzorlashtirishda va o'rmon melioratsiyasida foydalaniladi. Barglari novdada 2-3-5 tadan to'da-to'da bo'lib joylashishiga qarab, qarag'ay turkumiga kiruvchi turlar 3 seksiyaga bólingan.
Oddiy qarag‘ay (Pinus silvestris L.) balandligi 30-40 m, diametri 1 m boigan yirik daraxt. Qulay sharoitlarda 600 yilgacha yashaydi. Yozda o'sa boshlagan barglari qoitig'ida erkak va urg'ochi qubbalar rivojlanib, kelgusi yilning mart-aprel oylarida changlanadi, changlangandan keyin kuzda qubba yetiladi. Qubbaning uruģlari kuz-qish mavsumida to'kilib shamolda tarqaladi. Oddiy qarag'ay faqat urug'dan ko'payadi. Quruq, sernam yoki botqoq tuproqlarda, qora tuproqli zonada yaxshi o'smaydi. U toģli mintaqalarda yaxshi o'sadi. Sayan toģlarida dengiz sathidan 1500 m dengiz sathidan balandliklardagi joylarda ko'p tarqalgan. U Kavkaz va Qrim toģlaridagi o'rmonlarda ham yaxshi o'sadi. Qarag'ayzorlarda yana qoraqarag'ay, tilog'och, kedr va yaproqbargli daraxtlardan eman uchraydi. Oddiy qarag'ay sovuqqa va issiqqa chidamli daraxt, lekin havoning quruqligidan zararlanadi. Shox-shabbasining siyrakligi uning yorug'sevar o'simlik ekanligidan darak beradi. Oddiy qarag‘ay órmon zonasida ko‘p tarqalgan bólib, MDH ning o'zidayoq 150 mln gektar maydonni egallaydi. Uning yog‘ochi kemasozlikda, vagonsozlikda va mebel ishlab chiqarishda hamda, bochka taxtasi va faner ishlab chiqarishda foydalaniladi. Qarag‘aydan kanifol va skipidar olinadi. Uning po‘stloģida oshlovchi va gumin moddalar bor. Ninabargida C vitamini bor. Qarag‘ay havoni turli mikroblardan tozalaydigan fitonsid moddalar ajratadi. Oddiy qarag‘ay havoning ifloslanishidan qattiq zararlanadi, shuning uchun aholi yashash joylarini ko'kalamzorlashtirishda foydalanish tavsiya yetilmaydi. Bu turdan Respublikamiz sharoitlarida tog‘ qiyaliklarini o‘rmonlashtirish, ko‘kalamzorlashtirish va o'rmon meliorasiyasi ishlarida foydalanish mumkin. Bundan tashqari bu turkumning Sariq, Qrim, Sibir, Yevropa, Koreya, Veymutov, Kalabryisk qora tusli qaraģayi kabi turlari bor.
Qoraqaraģay turkumiga esa 39 tur kiradi. Oddiy, Sibir, Tyanshan, Sharq kabi turlari bor.
Oqqaraģay turkumiga esa 52 tur kiradi. Yevropa, Kavkaz, Oq pòstli, Balzamli, Semyonov oqqaraģaylar keng tarqalgan.
Tsuga turkumiga 14 tur kiradi. Shulardan ikki Òzb ga introduktsiya qilingan. Kanada, Soxta, Zangori kabi turlari bor.
Tiloģoch turkumiga 20 tur kiradi. Sibir, Sukachev, Daur turlari mavjud.
Kedr turkumiga bir biriga yaqin 4 tur kiradi. Atlas,Livan, Himolay va Kipr kedri kabi turlar.

82. Jerde tirishiliktiń rawajlaniwi evolyutsiyası
1924-yilda rus biokimyogari A.I.Oparin, keyinroq angliya biokimyogari va genetigi J.Xoldeyn (1929) tomonidan tabiatshunoslik fanlari toʻplagan dalillarni umumlashtirish asosida Hayotning paydo boʻlishib.ni uglerod birikmalarining uzoq davom etgan evolyuniyasi tariqasida talqin qiladigan gipote-za taklif etildi. Bu gipoteza Hayotning paydo boʻlishib. toʻgʻrisidagi hozirgi tasavvurlarning asosini tashkil etadi. Bu gipotezaga binoan Yerda Hayotning paydo boʻlishib. jarayonini shartli ravishda 4 davrga boʻlish mumkin: birlamchi atmosfera gazlari hisobidan past molekulali organik birikmalar monomerlarining sintezi; monomerlar polimerlanib, oqsil va nuklein kislotalar zanjirini hosil qilishi; tashqi muhitdan membranalar bilan ajralib turadigan sistemalarning hosil boʻlishi; tiriklikka xos boʻlgan xususiyatlar, jumladan kimyoviy va metabolitik xossalarning kelgusi nasllarga oʻtkazilishiga imkon beradigan reproduktiv ap-paratga ega boʻlgan sodda hujayraning paydo boʻlishi. Dastlabki 3-davr hayotning paydo boʻlishi biologiyadagi kimyoviy evolyutsiya, oxirgi 4-davr esa biologik evolyuciya deyiladi.
Hayotning paydo boʻlishidagi kimyoviy evolyutsiya davri. Moddalarning kimyoviy evolyutsiyasini amerika olimlari S.Miller va G.Yuri 1953-yilda modelli eksperimentlar orqali tasdiqlab berishdi. Ular metan, ammiak va suv butlari aralashmasidan iborat gazga elektr zaryadi taʼsir ettirib, bir qancha oddiy organik birikmalar hosil qilishdi. Ular bu bilan Yerning birlamchi atmosferasini imitatsiya qiladigan sistemalarda organik molekulalar sintezlanishi mumkinligini koʻrsatib berishdi. Taxmin qilinishicha Yerning birlamchi atmosferasi tarkibi suv bugʻlari, erkin vodorod, karbonat an-gidrid, qisman metan, vodorod sulfid, ammiak va boshqa gazlardan iborat boʻlgan. Atmosferaning qaytarilish xususiyati birlamchi organik birikmalarning abiogen sintezida katta ahamiyatga ega. Chunki qaytarilish xos-sasiga ega boʻlgan birikmalar oʻzidan vodorodni chiqarib, kimyoviy reaksiyalarga oson kirishadi. Quyoshdan keladigan ultrabinafsha va rentgen nurlar, chaqmoqning kuchli elektr zaryadi, chaqmoq chaqqanda, meteorit tushganda va vulqon otilganda hosil boʻladigan yuqori harorat taʼsirida gazlardan birmuncha murakkab birikmalar sintezlangan. Shu tarzda anorganik birikmalar: uglevodlar, ami-nokislotalar, azotli asoslar va organik (sirka, chumoli, sut) kislotalar hosil boʻlgan. Yer asta-sekin soviy boshlashi bilan atmosferadagi suv bugʻlari kondensatsiyalanib borgan. Yer yuziga tinmasdan yoqqan jala juda katta suv havzalarini hosil qilgan. Suvda ammiak, uglerod qoʻshoksid, metan va atmosferada hosil boʻlgan organik birikmalar erigan. Suv muhitida organik moddalar kondensatsiyalanib, polimerlarni, xuddi shu yoʻl bilan aminokislotalar peptid bogʻlar orqali oʻzaro birikib oqsillarni, nukleotidlar polinukleotidlarni hosil qilgan. Murakkab polimerlarning sintezlanishi oddiy moddalarga nisbatan oson kechishini qayd etib oʻtish lozim. Mas, aminokislo-talar 1000° da sintezlansa, ulardan polipeptid zanjiri esa 160° da sin-tez boʻladi. Kondensatsiya reaksiyalari tasodifiy tartibda joylashgan monomerlardan iborat har xil uzunlikdagi chizikli polimerlar — polipep-tidlar va polinukleotidlarning sin-tezlanishiga olib keladi. Polinukleotidlar matritsa vazifasini bajarishi va shu tariqa yangi poli-nukleotidlar zanjirida nukleotidlarning joylanishi tartibini bel-gilab berishi mumkin. Polinukleo-tidlarning matritsalik xususiyati ular molekulasidagi nukleotidlarning komplementarlik asosida juft-juft boʻlib (adenin qarshisida uratsil, guanin qarshisida sitozin) joylashishi bilan bogʻliq. Matritsadan nusxa olishning komplementarlik mexanizmi biologik sistemalar orqali informatsiya oʻtkazish jarayonlarida markaziy oʻrin tutadi. Har bir hujayraning genetik informatsiyasi nukleotidlarning ketma-ketligi shaklida kodlashgan boʻlib, bu infor-matsiya komplementarlik (juft-juft boʻlib joylashish) asosida nasldan-naslga oʻtkaziladi. Lekin bu jarayon fermentlar ishtirokisiz sekin boradi. Tasodifan sintezlanadigan poli-peptidlar orasida katalitik faollikka ega boʻlgan, polinukleotidlar sintezini tezlashtiradigan xillari ham boʻlgan. Shunday qilib. kimyoviy evolyutsiyaning navbatdagi pogʻonasi polinukleotidlarning oʻz-oʻzidan koʻpayishini tezlashtiradigan fer-mentlarning sintezlanishi boʻldi. Sintezlanadigan polipeptid toʻgʻrisidagi axborot nuklein kislotalar molekulasida joylashgan. Informatsiyaning DNK zanjiridan RNK ga oʻtkazilishi esa polipeptid zanjiri sintezini yengillashtiradi. Tabiiy tanlanish orqali nukleotidlar trip-leti bilan aminokislotalar oʻrtasidagi muvofiklikni ifoda etuvchi genetik kod, yaʼni "lugʻat" paydo boʻlgan. Nukleotidlar ketma-ketligi poli-nukleotid zanjiri funksiyasi va uning fizik strukturasini belgi-lab beradi. Oʻz-oʻzidan replikaiiyalanadigan, axborot saqlanadigan va funksional xossaga ega boʻlgan molekulaning paydo boʻlishi hayotning bundan keyingi evolyutsiyasi asosi hisoblanadi. Abiogen yoʻl bilan paydo boʻlgan polipeptidlar katalik xossaga ega boʻlib, RNK molekulasidan nusxa olish jarayonini aniqlashtirgan va tezlashtirgan boʻlishi mumkin. RNK ga oʻxshash polinukleotidlar vaqt oʻtishi bilan oqsil molekulasi sintezini boshqarish xususiyatiga; oqsillar esa, oʻz navbatida, RNK ning yangi nusxalari sintezlanishini katalizlash xususiyatiga ega boʻlgan. Evolyutsiya jarayonida faqat muayyan polipeptidlar sintezini boshqaruvchi polinuk-leotidlar tabiiy tanlanish taʼsirida saqlanib qolgan. Nuklein kislotalar boshqarib boradigan oqsil biosinte-zining yuzaga kelishi Yerda hayot paydo boʻlishida eng muhim hodisa hisoblanadi.
Yerda hayot paydo boʻlishining bir qancha jabhalarini aniq tasavvur qilish mumkin boʻlsa-da, bunday evolyutsion oʻzgarishning murakkab mexanizmi hozirgacha aniqlanmagan. Taxmin qilinishicha, nuklein kislotalar bilan oqsillar oʻrtasida asta-sekin oʻzaro ixtisoslashuv yuz bergan. Natijada oqsillar yangi nuklein kislotalar, oqsillar va boshqa moddalar sintezi reaksiyalarini, shuningdek, boshqa jarayonlarni taʼminlaydigan energiyaning qayta taqsimlanishi, yaʼni genetik informatsiyaning fenotik namoyon boʻlishini boshqargan; nuklein kislotalar esa bu jarayonlarni zarur axborot bilan taʼminlaydigan vositaga aylangan. Keyinchalik genetik axborotni tashish vazifasi RNKdan DNK ga oʻtgan. DNK ning qoʻsh zanjirdan tuzilganligi genetik axborot turgʻun boʻlishini va replikatsiya mexanizmining amalga oshirilishini taʼminlaydi. RNK esa axborotni DNK dan oqsilga olib kelishga ixtisoslashgan. Hozirgi mavjud boʻlgan barcha organizmlarda axborot oqimi xuddi shu yoʻnalishda boradi. A.I. Oparin va S.Foks tajribalarida har xil polimerlar suvda aralashtirilganida, ular birlashib turli xil molekulalardan iborat murakkab agregatlar — koatservat tomchilar hosil qilishi aniqtangan. Organik mole-kulalarning bunday kompleksi hozirgi hujayralarga oʻxshash xossalarga ega boʻlib, koʻpincha lipidlardan iborat sirtqi membranani hosil qiladi. Bu membrana moddalarni atrof muhitdan tanlab oʻtkazish, ichki muhitning doimiyligini taʼminlash, ayrim kimyoviy reaksiyalarni katalizlash xususiyatiga ega. Kootservatlar muayyan oʻlchamga yetgandan soʻng, mayda qismlarga boʻlinib ketadi. Bu tajribalar hayotiy jarayonlarga oʻxshash hodi-salarni materiyaning fizik-kimyoviy xususiyatlari bilan bogʻliqligini koʻrsatadi. Lekin koʻrsatib oʻtilgan kootservat tomchilarni tirik organizmlar deyish mumkin emas. Koatservatlar toʻxtovsiz hosil boʻlib va par-chalanib turgan. Bunday har xil xususiyatlarga ega boʻlgan molekulalarda agregatlardan iborat kootservatlarning muhit bilan oʻzaro taʼsiri tabiiy tanlanish uchun shart-sharoit yaratib bergan. Tabiiy tanlanish tufayli eng qulay tuzilishga ega boʻlgan va parchalanishdan soʻng ham koʻpayish xususiyatini yoʻqotmaydigan agregatlar saqtanib qolgan.
Hayotning paydo boʻlishidagi biologik evolyutsiya davri. Koatservatlarda ularni tashqi muhitdan ajratib turadigan parda — membrananing va reduplikatsiya mexanizmining paydo boʻlishi bilan moddalar almashinuvi va oʻz-oʻzidan koʻpayish uchun qulay imkoniyat yaratildi. Paydo boʻlgan bu sodda organizm probiont deb ataladi. Probiontlarning paydo boʻlishi bilan hayot paydo boʻlishining biologik evolyutsiyasi boshlanadi. Probiontlar geterotrof boʻlib, oziq moddalar sintezlamagan. Ular birlamchi okean suvidagi organik birikmalarni oʻzlashtirgan. Getero-trof probiontlarning hozirgi anaerob prokariotlarga oʻxshaganligi taxmin qilinadi. Geterotrof organizmlar birlamchi okean suvidagi organik birikmalarni oʻzlashtirgan. Geterot-rof organizmlarning koʻpayishi bilan birlamchi okean suvidagi organik moddalar kamayib borgan. Ana shunday sharoitda anaerob probiontlarda atmosferadagi karbonat angidrid va azotni kimyoviy va quyosh nuri energiyasi yordamida oʻzlashtirish xususiyati paydo boʻlgan. Ana shu tariqa xemosintez va fotosintez qiluvchi organizmlar kelib chiqqan. Dastlabki fotosintetik organizmlar sianobakteriyalar — koʻk-yashil suvoʻtlar boʻlgan. Sianobakteriyalarning bu xususiyati tufayli hozirgi ham atmosferadagi CO2 va H2 gazlari ancha koʻp miqdorda organik birikmalar shaklida biosferaga oʻtadi. Erkin molekulyar kislorodning paydo boʻlishi atmosferaning yuqori qatlamlarida ozon ekranining hosil boʻlishiga olib kelgan. Ozon ekrani barcha tiriklik uchun zararli boʻlgan ultrabinafsha nurlarning Yer yuzasiga oʻtishiga yoʻl qoʻymaydi. Atmosferada erkin kislorodning paydo boʻlishi organizmlarning bundan keyingi evolyutsiyasida juda katta ahamiyatga ega boʻldi. Ammo erkin kislorod anaerob prokariotlarga juda zaharli taʼsir koʻrsatadi. Prokariotlarning bir qismi anaerob muhitda tuproq va suv qatlamiga, organyzm va toʻqimalarga oʻtib saqlanib qolgan; boshqalari esa qisman ortiqcha kisloroddan oziq moddalarni oksidlashda foydalanishga moslashgan. Oziq moddalarning kislorod yordamida oksidlanishi anaerob parchalanishga nisbatan juda samarali boʻladi va koʻp energiya ajratib chiqaradi. Buning natijasida tez oʻsib, tez koʻpayadigan aerob prokariotlar paydo boʻlgan. Oksidlanish jarayonida oxirgi almashinuv mahsulotlari — suv va karbonat angidrid hosil boʻlgan; hujayralarda juda koʻp energiya ATF holida toʻplangan. Birlamchi muhitda oziq moddalarning kamayib ketishi anae-rob prokariotlar oʻrtasida bir-birini yeyish xususiyati — fagotsitozning kelib chiqishiga olib kelgan. Taxmin qilinishicha, fagotsitozda ayrim anaerob prokariotlar ularni yutgan aerob hujayralar bilan simbioz yashashga moslashgan. Yutilgan hujayralar hazm boʻlmasdan saqlanib qolib, organik moddalarni oʻzlashtirishga moslashgan. Ana shu tariqa hujayra organoidlari shakllangan.


83. Fermentler túrleri, tiykarǵı wazıypası
Tiri organizmler kletkasında baratuǵın reakciyalar birqansha tómen temperaturada hám oǵada joqarı tezlikte baradı. Máselen, belok uglevod yamasa maylardı laboratoriya jaǵdayında tarqatıw ushın olarǵa kúshli kislota yamasa silti qosıp, joqarı temperaturada uzaq waqıt qaynatıw kerek. Soǵan qaramastan, tiri organizmlerde bul zatlardı qısqa múddet ishinde hám birqansha tómen temperaturada an`sat tarqatıwǵa boladı. Bunday reakciyanı tezlestiriwshi arnawlı katalizatorlar fermentler yaki enzimler járdeminde ámelge asırıladı.Házirgi waqıtta 2000 aslam individual fermentler bolıp, olardın` sanı kún sayın artpaqta. Hár bir ferment óz atamasına iye bolıp, bul atama substrattın` atı hámde reakciyanın` túrin anıqlawshı hám -aza qosımshasına iye bolǵan sózden ibarat. Sistematik atama menen qatarda trivial atamalarda saqlanǵan. Hár bir ferment óz aldına 4 sannan ibarat shifrda belgilengen bolıp, tiykarǵı klasslardan qaysı birine tiyisli ekenligin bildiredi. Fermentler boyınsha duzilgen xalıq-aralıq komissiyanın` kelisimine baylanıslı fermentler tiykarınan katalizlewshi reakciya túrine qarap 6 klassqa bólinedi.
1.Oksireduktazalar (okisleniw-qálpine keliw reakciyalarına qatnasadı)
2. Transferazalar (funkcional gruppanı tasıydı).
3. Gidrolazalar (gidroliz reakciyaı)
4. Liazalar. (qos baylanısqa biriktiriwshi).
5. İzomerazalar (izomerizaciya reakciyası).
6. Ligazalar (ATF esabınan baylanıs payda etedi).
Basqa beloklar sıyaqlı fermentlerde ápiwayı hám quramalı bolıp ekige bólinedi. Fermentlar (yoki fermentativ oqsillar) organizmdagi kimyoviy reaktsiyalarni tezlashtiradigan biologik katalizatorlardir. Ular juda ko'p funktsiyalarni bajaradilar, masalan:
1. Ovqat hazm qilishda ishtirok etish - oshqozon, ingichka ichak va boshqa organlarda ajralib chiqadigan fermentlar oziq-ovqatning oddiyroq moddalarga parchalanishiga yordam beradi..Bundan tashqari,fermentlarning hazm qilish jarayonidagi ishtiroki,molekulalarni ichak devorlarining hujayralaridan o'tib,qonga singib ketishiga imkon beruvchi darajagacha parchalanishini ta'minlaydi. So'lak bezlari kraxmalning faqat bir qismini parchalaydi. So'lak amilazasi qisqa vaqt ichida, ovqat chaynalyotgan paytda faoldir. Amilaza so'lak bezlaridan ajralib chiqadi. Oqsil va proteinlar-odam ozuqasining asosiy qismlaridan biridir.Ularni parchalash uchun ferment - proteazalar zarur. Ular sintezlanish joyi, muhiti va boshqa xususiyatlari bilan farqlanadi. Ulardan bir xillari oshqozonda faol, masalan, pepsin. Boshqalari oshqozonosti bezi tomonidan ajratib chiqariladi va ichak oralig'ida faol. Ozuqaviy yog'lar,oshqozonosti bezidan ajralib chiqadigan fermentlar-lipazalar tomonidan parchalanadi. Ular yog' molekulalarini,yog' kislotalari va glitseringa parchalaydi. Bunday ta'sirlanish uchun,12-barmoqli ichakda,jigarda hosil bo'ladigan o't mavjud bo'lishi kerak.
2. Moddalar almashinuvini tartibga solish - fermentlar oqsillar, lipidlar va uglevodlar kabi biologik muhim molekulalarning oksidlanish, nafas olish va sintez jarayonlarida ishtirok etadi.
3. O'sish va rivojlanishni nazorat qilish - fermentlar hujayralar, to'qimalar va organlarning o'sishi va rivojlanishini tartibga solishda muhim rol o'ynaydi.
4. Toksinlarning parchalanishi - Ba'zi fermentlar toksinlarni parchalashi va ularni tanadan olib tashlashi mumkin.
5. Immun tizimini qo'llab-quvvatlash - fermentlar virus va bakteriyalarni o'ldirish orqali tananing immunitetini oshirishga yordam beradi.
6. Yurak-qon tomir tizimini tartibga solish - ba'zi fermentlar qon oqimini yaxshilaydi va qon bosimini nazorat qiladi.
7. Fotosintezda ishtirok etish - ko'pchilik o'simlik organizmlari uchun hayotiy ahamiyatga ega bo'lgan fotosintez jarayonida ba'zi fermentlar ishtirok etadi. Shunday qilib, organizmdagi fermentlarning funktsiyalari juda xilma-xil va uning normal ishlashi uchun muhimdir.

84. Tildiń dúzilisi (sorǵıshlar, tildiń muskulları).
Odam tili — shilliq parda bilan qoplangan muskuldan iborat. Ovqatni chaynash, yutish va gagshrishda qatnashadi. Til 3 qism: tor qismi — til uchi, birmuncha keng va qalinroq qismi — til negizi (ildizi), bu 2 qism oʻrtasi — til tanasiga boʻlinadi. Tilning ogʻiz boʻshligʻi bilan halqumga tomon qismi oʻrtasida koʻr teshik, undan til uchiga tomon yoʻnalgan til yuzasini ikkiga ajratib turuvchi oʻrta egat bor. Tilning pastki yuzasi shilliq qavati ancha nozik boʻlib, unda 2 ta simmetrik burmalar, ustki yuzasi, yaʼni orqasida har xil soʻrgʻichlar bor. Soʻrgʻichlar koʻr teshikdan 2 yonga yoʻnalgan chegaralovchi chiziqdan oldinda va tilning yon tomonlarida joylashgan. Jumladan, ipsimon soʻrgʻichlar til oldingi uchining 2 qismida boʻlib, ovqatni kabul qilish, chaynash, halqumga yoʻnaltirishga xizmat qiladi. Ipsimon soʻrgʻichlar orasida konik soʻrgʻichlar, har ikkala soʻrgʻichda, asosan, ogʻriqni, issiqsovuqni sezuvchi retseptorlar bor. Til uchi va yonlarida zamburugʻsimon soʻrgʻichlar, koʻr teshikning ikki yonida, chegaralovchi chiziqning old tomonida tarnovsimon soʻrgʻichlar, til chekkalarida bir-biriga yondosh bargsimon soʻrgʻichlar mavjud. Bu soʻrgʻichlar taʼm bilish vazifasini bajaradi. Til shilliq pardasi qavatida til murtagini hosil qiladigan koʻplab limfoid follikulalar, shilliq parda osti va muskullar orasida mayda (shilliqli, serozli va aralash) soʻlak bezlari joylashgan. Tilning asosiy qismini chin va skelet muskullari tashkil etadi. Chin muskullar uzunasiga, koʻndalang va vertikal yoʻnalishda. Tilni suyaklarga biriktiradigan skelet muskullari esa juft engaktil, engaktil osti va bigizsimon oʻsiq muskullaridan iborat boʻlib, tilning oson harakat qilishiga yordam beradi. Til arteriyasi shoxchalari tilni qon bilan taʼminlaydi. Tilni til nervi, til halqum nervi hamda til osti nervi innervatsiya qiladi. Engak osti, qisman jagʻ osti va chuqur boʻyin limfa tugunlari tilning regionar limfa tugunlaridir.

❗85. Kese jollı muskul toqıması

86. Bir úlesli ósimlikler klası, gruppa hám túrleri
Ósimlikler dùnyasi
Joqari dárejeli òsimlikler kishi dùnyasi
Jabiq tuqimli òsimlikler bòlimi
Bir tuqim ùlesli òsimlikler klasi
Eñ soñģi maģliwmatlarģa kòre bul klasqa 60 tuqimlas, 2800 tuwis hàm 59000 nan artiq tùr kiredi. Jer jùzindegi uliwma gùlli òsimliklerdiñ ¼ bòlimin quraydi. Eñ iri tuqimlasi Orxideya tuqimlasi bolip 899 tuwisqa tiyisli 27801 tùrdi òz ishine aladi. Onnan keyingi eñ iri tuqimlas masaqtàrizliler esaplanadi. Bir pallali oʻsimliklar bir urugʻ pallali oʻsimliklar — yopiq urugʻli oʻsimliklar sinfi; murtagida bitta pallasi borligi bilan tavsiflanadi. Bir pallali oʻsimliklarga boshoqdoshlar, piyozguldoshlar, palmadoshlar va boshqalar oilalar kiradi.
Loladoshlar — bir urugʻpallalilar sinfiga mansub oila. Koʻpchiligi piyozchali va tugunakli koʻp yillik oʻtlar. Baʼzilari daraxtsimon oʻsimlik va lianalardan iborat. Bargi yaxlit, koʻpincha, nashtarsimon, baʼzan tuxumsimon, guli koʻpincha, toʻgʻri, ikki jinsli, toʻpguli boshoqsimon, roʻvaksimon yoki shingilsimon. Mevasi koʻsakcha. Barcha qitʼalarda tarqalgan. 10 turkumi 470 ga yaqin turi bor. Oʻzbekistonda tabiiy holda 4 turkumga mansub turlari usadi. Bularga loma, boychechak va boshqa kiradi. Barglari oddiy, butun, poyada ketma-ket joylashadi. Gúlqorģoni oddiy. Mevasi kòsak meva. Eng mashxur turkumlari lola va boychechak turkumlari.