J: Mox tárizlilerdiñ dùnyas jùzi boyinsha 5 miñday tùri, Ğmda terrritoriyasinda 1500 dey tùrleri tarqalģan. Kòpshilik wàkilleri arqa yarim sharda, tawlarda, tropikaliq ellerde, yaģniy iģalliq jetkilikli orinlarda keñ tarqalģan

Vika tuwisi-Vicia 150 túrdi óz ishine aladı. ĞMDA da 84 túri ushirasadi. Bular tiykarinan kóp jilliq hám bir jilliq shópler. Ot-shóp retinde ken paydalanıladı. Asirese xojaliq ahmiyetine iye túrleri at sobiği, atiz vikasi h.t.b
Burshaq tuwisi-Pisum ĞMDA da 6 túri ushirasadi, bir jilliq shóp deneli ásimlikler asilip ósiwshi murtshaları bar. Tiykargi wakili atiz goroxi, dala goroxi. Tuqimi awqatqa paydalaniladi.
Boyan tuwisi-Glycyrrhisa 20 laģan túrdi óz ishine aladı. ĞMDA da 11 túri bar. Solardan kop tarqalģan jalañash boyan. Orta Aziyada, Iranda, Sibirde kóp ushirasadı. Tiykarinan. boyan qantin aliwda paydalanadi. Bul medicinada, temeki sanaatinda hám kulinariyada keñ qollanadi.
Joñishqa tuwisi-Medicago 100 túrdi óz ishine aladı. Ol Jer orta tenizi boylarında. Evropada, Kavkazda, Orta Aziyada keń tarqalgan. Bul júdá uzun tamrli bolip, qurģaqshiliqqa ham kebirli topiraqlarģa shidamli bolap keledi. Ot-shóp retinde keń qollanadi. Tiykarģi wàkilleri: sari joñishqa, kòk joñishqa.
Fasol tuwisi -Phaseolus 200 den aslam túr kiredi. Tábiyiy jaģdayda hám tropikaliq Aziyada kòp taralģan. Tiykarģi wakilleri: Ph.vulgaris. Ph.aureeus aziq-awqat retinde keń paydalanadi. Tuqımınıñ quramında belok kòp mugdarda boladi.
Jantaq tuwisi-Alhagi 5 tùri bar. 3 túri ken taralģan: A pseudualhagi, A.persarum, A.kerghisorum. Júdá úlken ahmiyetke iye bolgan ósimlikler, ot-jem, dári retinde paydalanadi.
Soya tuwisi-Glycine 40 tùri bar. Jabayi soya ĞMDA da ùlken àhmiyetke iye. 36 % belok boladi quraminda. Soyadan 100 tùrli aziq-awqat ònimi alinadi.


127. Ózbekistonda biotexnologiyanıń rawajlanıw tariyxı.
Biotexnologiya fani O’zbekiston uchun eng kenja fanlardan bo’lib, uni tarixi uzoqqa bormaydi (qadimiy biotexnologiyalar; non yopish, qatiq tayyorlash va h.k. bundan istisno). Bu fan asosan O’zbekiston Fanlar akademiyasining mikrobiologiya institutida, genetika va o’simlikdar eksperimental biologiyasi institutida hamda Respublika Kimyo birlashmasiga qarashli bir qator zavodlarda (YAngiyo’l biokimyo zavodi, Andijon gidroliz zavodi, qo’qon spirt zavodi) rivojlanib kelmoqda. Biotexnologiya ixtisosligi bo’yicha birinchi o’zbek akademigi A.G.Xolmurodov (1939-1996) fuzarium avlodiga mansub zamburug’lardan NAD-kofermenti va vitaminlar kompleksi (V guruhiga kiruvchi vitaminlar, vitamin RR, Q 10 va h.k.) tayyorlash texnologiyasini yaratdi. Akademik M.I.Mavloniy O’zbekistonda uchraydigan achitqi zamburug’larni tahlil qilib, ularni nonvoychilik, vinochilik va chorvachilikka qo’l keladigan turlarini topdi va ular asosida maxsus xamirturushlar va vinochilik uchun achitqi tayyorlash texnologiyalarni yaratdi. Professor D.Davranov MDH mamlakatlarida birinchilardan bo’lib yog’ parchalovchi lipaza fermentini tayyorlash texnologiyasini yaratdi. Bu fermentni ko’p shakliligi sabablarini tahlil qilaturib, har bir biotexnologik jarayon uchun o’ziga xos spesifiklikka ega bo’lgan lipaza fermenti zarur degan fikrga keldi va buni amaliyotda tasdiqlab berdi. D.Davranov yaratgan "Er malhami" biopreparati, azot o’zlashtiruvchi mikroorganizmlar asosida tayyorlangan bo’lib, mamlakatimiz qishloq xo’jaligida keng qo’llanilmoqda. Bundan tashqari D.Davranov rahbarligida sellyulozalignin biokarkasini (g’o’zapoya, samon, kanop poyasi, qipiq va boshqalar) maxsus tayyorlangan bazidiomisetlarning fermentlari ishtirokda tabiiy sellyulozalignin birikmalari parchalanishini amaliyotda ko’rsatib berildi.
B.f.d. J.Tashpulatov, somon va g’o’zapoyani parchalashda "trixoderma xarzianum" deb atallish zamburug’ fermentlaridan foydalanish mumkinligini ilmiy asoslab berdi va bu texnologiyani amaliyotga qo’llash taklif va muloxazalarini chop etdi. J.Tashpulatov yaratgan bu texnologiya qo’llanilganda somonda shakar miqdori 6-7%ga etgani, unda vitaminlar, aminokislotalar paydo bo’lganligi va shu tufayli somonni oziqa-birligi bir necha barobar oshganligi isbotlab berilgan.
O’zbek olimlaridan T.G.Gulomova, Z.R.Axmedova, S.M.Xodjiboeva, Z.F.Ismoilov, I.J.Jumaniyozov va boshqalar mamlakatimizda mikrob biotexnologiyasining rivojlantirish ustida chuqur ilmiy va amalliy ishlar olib bormoqdalar. Shuningdek, marhum professorlar M.M.Murodov va T.Yu.Yusupovlar olib borgan chuqur ilmiy izlanishlar asosida katta ilmiy amaliy nazariyalar yaratilgan.

128. Haywanlarǵa tásir etiwshi ishki hám sırtqı faktorlar
Hayvonlar ularning sog'lig'i, xatti-harakatlari va yashashiga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan turli xil ichki va tashqi omillarga duchor bo'ladi. Ichki omillarga genetik xususiyatlar, yosh, jins va salomatlik holati kiradi. Masalan, genetik mutatsiyalar turli kasalliklarga olib kelishi mumkin, yoshi esa hayvonlarning ko‘payish va yashash qobiliyatiga ta’sir qiladi. Tashqi omillarga iqlim sharoiti, oziq-ovqat va suvning mavjudligi, yirtqichlar va raqobatchilarning mavjudligi, tabiiy yashash joylarining ifloslanishi va buzilishi kabi inson faoliyatining ta'siri kiradi. Bu omillarning ba'zilari hayvonlar uchun etarli oziq-ovqat va suvga ega bo'lish kabi ijobiy bo'lishi mumkin, ba'zilari esa atrof-muhitning ifloslanishi kabi salbiy bo'lishi mumkin. Turlarni himoya qilish va saqlashning samarali usullarini ishlab chiqish uchun bu omillar hayvonlarga qanday ta'sir qilishini tushunish muhimdir.

❗129. Ósimlik toqımalarınıń tiykarǵı wazıypaları

130. Tiri organizmlerdegi rudiment organlar hám atavizm hádiysesi
Rudimentlar (lot. rudimentum — murtak, negiz), rudiment organ lar — filogenez jarayonida organizmda oʻz ahamiyatini yoʻqotgan, ajdodlar va yaqin turlardagiga nisbatan soddalashgan, kam rivojlangan organlar. Rudimentlar embrional rivojlanish davrida shakllana boshlab, toʻla-toʻkis rivojlanmaydi. Rudimentlarga qushlarning kichik boldir suyagi, gʻorda va tuproq ichida yashovchi hayvonlar (protey, koʻrsichqon)ning koʻzlari, kitsimonlarning jun qoplami va chanoq suyaklari qoldiqlari, odamning dum umurtqalari, tanadagi junlari, quloq muskullari, appendiks oʻsimtasi va boshqa misol boʻla oladi.
Atavizm (lot. atavus – ajdod) – muayyan turning ayrim organizmlarida uning uzoq ajdodlarida mavjud boʻlgan, biroq evolyutsiya davomida yoʻqolib ket-gan belgilar paydo boʻlishi. Otlarda uchta barmoq boʻlishi, koʻp emchakli, dumli yoki butun badani jun bilan qoplangan bolalar tugʻilishi atavizmga misol boʻladi. Atavizmning ontogenezda paydo boʻlishi mazkur belgini yuzaga keltiradigan genlarning tur evolyutsiyasida saqlanib qolganligi, biroq normal rivojlanayotgan organizmda ular ta’sirining yoʻqolishi bilan bogʻliq. Juda koʻp avlodlardan soʻng toʻrning ayrim or-ganizmlari ontogenezida genlar ta’sirini yoʻqotib turadigan toʻsiq yoʻqolishi tufayli mazkur belgi qaytadan yuzaga chiqishi mumkin. Atavizm turning ajdodini koʻrsatib beradi, shuning uchun Darvin atavizm hodisasini evolyutsiyaning dalillaridan biri deb isbot etgan. Atavizm ayrim organizmlarda paydo boʻlishi bilan rudimentlardan farq qiladi.

131. İytjúzimler tuqımlası,tuwıs hám túrleri
Iytjùzimler tuqimlasi 7 kishi klasqa, 11 qatarģa, 115 tuwisqa bòlinedi. Ituzumdoshlar (lotincha: Solanaceae) — ikki urugʻpallalilar sinfiga mansub oʻsimliklar oilasi. Oʻt, butachalar, lianalar,kichik daraxtlardan iborat. Barglari yonbargchasiz, ketma-ket joylashgan, gullari ikki jinsli. Kosachasi va gultoji 5 boʻlakli. Changchisi 5 ta. Mevasi — rezavor yoki koʻsakcha. Ituzumdoshlarning 115 turkumi, 2900 turi boʻlib, (O'zbekistonda 11 ta turkumi, 36 ta turi uchraydi.O'zbekiston “Qizil kitob”iga 1 ta turi kiritilgan.Oloy xiyoli) ular yer sharining tropik mintaqalarda keng tarqalgan. Ituzum, pomidor, baqlajon, qalampir, paqpaq va goji oqchingʻil kabi turkumlari katta ahamiyatga ega. Ituzumdoshlarga kartoshka, pomidor, tamakigul, tamaki, maxorka va boshqa ekinlar kiradi. Koʻpchilik ituzumdoshlar — belladonna, mehrigiyoh, skopoliya, mingdevona, bangidevona, fisoxlaina va boshqa tarkibida alkaloidlar bor. Baʼzi ituzumdoshlar manzarali oʻsimlik sifatida oʻstiriladi.Bu oila vakillarining ko`p qismi aholi tomoidan iste'mol qilinadi. Masalan, kartoshka (Solanum tuberosum), pomidor (Lycopersicum esculentum), ispan qalampiri (Capsicum annuum), va boshqalar O`zbekistonda ham ovqatlarga asosiy masalliq sifatida ishlatiladi. Shuningdek, tamaki o`simligi (Nicotiana) dan ham foydalaniladi. Belladonna, mingdevona, bangidevona, skopoliya, mehrigiyoh va duboiziya kabi o`simliklarning tarkibida alkaloidlardan giotsiamin va atropin mavjud.