J: Mox tárizlilerdiñ dùnyas jùzi boyinsha 5 miñday tùri, Ğmda terrritoriyasinda 1500 dey tùrleri tarqalģan. Kòpshilik wàkilleri arqa yarim sharda, tawlarda, tropikaliq ellerde, yaģniy iģalliq jetkilikli orinlarda keñ tarqalģan

Nuklein kislotalar. Nuklein kislotalar polimerler bolıp, olardıń monomerleri nukleotidler esaplanadı. Hár bir mononukleotid 3 komponentten dúzilgen: azotlı tiykar, monosaxarid, fosfat kislota qaldıǵı. DNK quramına kiriwshi nukleotidler dezoksiribonukleotidler, RNK quramına kiriwshi nukleotidler ribonukleotidler dep aytıladı. Nukleotidler kletkada erkin formada da ushıraydı hám júdá kóp fiziologiyalıq proceslerde áhmiyetli orın tutadı. ATF (adenozintrifosfat), ADF (adenozindifosfat), AMF (adenozinmonofosfat) usılar qatarında. Adenozintrifosfat – ATF. ATF molekulası adenin, riboza hám úsh fosfat kislota qaldıǵınan dúzilgen. Fosfat kislota qaldıqları arasında eki úlken energiya saqlawshı baylanıslar bar.ATF barlıq tiri organizm kletkaları ushın universal energiya deregi. Oksidleniw, ashıw reakciyalarında ajıralatuǵın energiya ATFǵa toplanadı. Kletkada ATF sintezi ADFtıń fosforlanıw reakciyaları arqalı ótedi.
ADF + H3PO4 + energiya → ATF + H2O
Kletkadaǵı barlıq biosintetikalıq reakciyalar, organ hám toqımalar iskerligi, membrana arqalı zatlardıń aktiv transportı, endositoz, ekzositoz procesleri ATF energiyası esabına júz beredi.
ATF + H2O → ADF + H3PO4 + energya (40 kJ)
Polinukleotidlerdiń dúzilisi. Mononukleotidler bir-biri menen óz ara birigip polinukleotidlerdi payda etedi. Polinukleotid shınjırında mononukleotidler óz-ara fosfodiefir baylanısınıń járdeminde baylanısadı. Fosfat kislota qaldıǵı aldınǵı nukleotid pentozasınıń 3´ uglerod atomı menen, keyingisiniń 5´ uglerod atomı menen baylanısadı. Polinukleotid shınjırınıń bir ushı 5´ – aqırı dep atalsa, ekinshi ushı 3´ – aqırı dep ataladı. Polinukleotidlerde mononukleotidlerdiń izbe-iz jaylasıwı onıń birlemshi duzılisin quraydı.
DNKnıń dúzilisi. DNK molekulası birgelikte oń tárepke buralıp, qos spiral payda etiwshi eki polinukleotid shınjırlardan ibarat. Bul shınjırlar bir-birine antiparallel bolıp, biri 3´ uglerod penen baslanıp 5´ uglerod penen tamamlansa, ekinshi 5´ uglerod penen baslanadı hám 3´ uglerod penen tamamlanadı. Purin hám pirimidin tiykarları spiral ishinde jaylasadı. Bir shınjırdıń purin tiykarı hám ekinshi shınjırdıń pirimidin tiykarı bir-biri menen vodorod baylanısı arqalı baylanısıp komplementler jupların payda etedi. Adenin hám timin ortasında eki vodorod baylanısı payda bolsa, guanin hám sitozin ortasında úsh vodorod baylanısı payda boladı. Azotlı tiykarlardıń komplementarlik nızamlıqları E. Chargaff qaǵıydasında kórsetilgen:
1. Purin tiykarlarınıń sanı pirimidin tiykarları sanına teń.
2. Adeninler sanı timinler sanına, guaninler sanı sitozinler sanına teń: A=T, G=C
3. Adenin hám guaninler sanınıń jıyındısı sitozinler hám timinler sanınıń jıyındısına teń:A+G=T+C
Azotlı tiykarlar komplementarlıǵı DNKnıń násillik xabardı saqlaw hám násillden násilge ótkiziw wazıypasınıń ximiyalıq tiykarı esaplanadı. Nukleotidlerdiń izbe-izligi saqlanǵanda ǵana násillik xabar násilden-násilge qátesiz ótkiziledi.