J o b a s I: Qabiletke pedagogikalıq psixologiyalıq xarakteristika

Mu
ǵallimniń sózi bárhá sabaqta oqıwshılarǵa qaratılǵan boladı. 
Pikirdiń táriypleniwi oqıwshılar ushın anıq, ápiwayı, túsınikli bolıwı shárt. 
Muǵallimniń bayan etiwi oqıwshılardıń pikirin hám dıqqatın maksimal 
dárejede aktivlestiriwge qaratılǵan: muǵallim oqıwshılar aldına sorawlar qoyıp, 
olardı áste aqırın tuwrı juwap beriwge úyretedi, oqıwshılardıń dıqqatın kúsheytedi 
hám pikirin tereńlestiredi. Sonday-aq orınlı házillesiw jeńil sózdi janlandırıp 
jiberedi hám onı oqıwshı tez úyrenedi. 
Muǵallimniń sózi anıq, janlı obrazlı, mánisi jaǵınan ayqın, mánili bolıwı 
shárt. Bir túrdegi uzın, zeriktiretuǵın sóz tezde oqıwshılardı sharshatadı, olardı 
jalqaw qılıp qoyadı. Ayırım muǵallimler tez sóyleytuǵın, al basqaları ásten asıqpay 
sóyleytuǵın boladı. Biraq oqıwshılardıń ózlestiriwi ushın ortasha, janlı sóz jaqsı 
nátiyje beriwin esten shıǵarmaw kerek. Asıǵıslıq penen sóylew sabaqtı 
ózlestiriwge kesent beredi hám balalardı tez sharshatıp qoyadı. Hádden tısqarı 
asıqpay áste sóylew zerigiwshilik alıp keledi. Hádden tısqarı keskin hám baqırıp 
sóylew oqıwshılarǵa keri tásir etedi. Muǵallimniń hálsiz hawazı jaman esitiledi. 
Kóbinese bir neshe ret tákirarlanatuǵın bir qıylı sóz hám háreketler adamnıń 
ashıwına tiyedi. 
4. Abıroy arttıra alıw qábileti. Oqıwshılarǵa tuwrıdan tuwrı emotsional erikli 
tásir kórsetiw hám sol tiykarda abıroyǵa erise alıw. Abıroy tek sol tiykarda emes, 
bálkim muǵallimniń óz pánin jaqsı biliwi, mexriybanlıǵı, mulayımlılıǵı x.t.b 
tiykarında da erisedi. Bul qábilet muǵallimniń jeke sıpatlarınıń pútin bir jıyındısı, 
sonday-aq onıń erk sıpatlarına (shıdamlılıǵı, talapshańlıǵı h.t.b.).Sonday-aq 
oqıwshılarǵa tálim-tárbiya beriw wazıypasın seziwge, óziniń haq ekenligine 
iseniwge, bul isenimdi oqıwshılarǵa jetkize alıw jaǵdaylarına da baylanıslı. 

---

Oqıwshılarǵa qopallıq qılmaytuǵın, qorıqpaytuǵın, tuwrı talap qoya alatuǵın 
muǵallimdı judá húrmet etedi, muǵallimniń bosańlıǵın, eriksizligin jaqtırmaydı. 
5. Tuwrı qarım-qatnas jasay alıw qábileti- balalarǵa jaqınlasa alıw, olar 
menen pedagogikalıq jaqtan júdá nátiyjeli óz-ara múnásiybetler ornata alıw 
qábileti. 
6. Keleshekti kóre biliw qábileti- Óz is-háreketleriniń aqıbetın kóre biliw 
oqıwshınıń keleshekte qanday adam bolıwın kóz aldına keltire alıw, 
tárbiyalanıwshıda qanday qásiyetlerdiń barlıǵın aldınan ayta biliw qábileti 
pedagogikalıq optimizmge, tárbiyanıń kúshine baylanıslı. 
7. Dıqqattı jámlep alıw qábileti- muǵallim ushın dıqqattıń barlıq qásiyetleri
kúshi, kóshiwsheńligi, qabıl ete alıwı menen táriyplenedi. Dıqqattı bır waqıtta 
jámley alıw qábileti muǵallim ushın ayrıqsha áhmiyetke iye. Qábiletli, tájiriybeli 
muǵallim sabaqtı bayan etiw mazmunın hám túrlerin, óz pikirin (yaki oqıwshınıń 
pikirin) dıqqat penen baqlaydı. Tájiriybesiz muǵallim kóbinese sabaqtı bayan 
etiwge berilip ketip, oqıwshılardı itibardan shette qaldıradı, baqlamay qoyadı.
3. Eń áhmiyetlisi biz ushın jeketshi qábiletlilikti tańlap alıwdan ibarat bolıp, 
olarsız muǵallim óz isiniń sheberi bola almaydı. Egerde barlıq jetekshi 
qábiletliliklerdi birlestiriwshi eń baslı, tiykarǵı qábiletlilik haqqında sóz etsek - bul 
álbette shaxs sıpatında qáliplesken, ósip baratırǵan adamǵa ob`ektke bolǵan 
sezimtallıq bolıp esaplanadı. 
Jetekshi qábiletliliklerden empatiya hám pertseptiv qábiletlerdi atap ótsek 
boladı. 
Empatiya-basqa adamlardıń psixikalıq jaǵdayların túsiniw hám olardıń dártin 
bólise alıw qábileti bolıp esaplanadı. 
Pertseptiv qábileti- túsiniw protsessiniń tiykarǵı dúzilisi, bul túsiniw, seziw 
ob`ektlerin bilip alıw hám onı este saqlaw obrazları menen salıstırıwdan ibarat 
boladı. 
Kúshli rawajlanǵan pertseptiv qábiletler- bular balalar menen jaqınnan 
qarım- qatnas jasawǵa qolaylılıqlar jaratadı. Sonıń ishinde kásiplik sezgirlik hám 
baqlawshılıq úlken áhmiyetke iye. Egerde muǵallim oqıwshınıń sırtqı kórinisine 
qarap, onıń ishki jaǵdayların tez hám durıs túsine almasa, onıń qılıq-qılwalarınıń 
sebeplerin túsinbese, sezbese qalayınsha durıslı sheshim qabıl ete aladı. Sonıń 
ushında baqlawshılıq qábileti- bul júdá quramalı protsess. Ol tek ǵana kóriw, este 
alıw menen sheklenip qoymay, bizlerdiń dıqqat awdarǵan nárselerimizge bolǵan 
qızıǵıwshılıqtıń bolıwı, jánede alınǵan barlıq informatsiyalardı qayta islewde 
aqıldı jaqsı isletiw qábileti bolıp tabıladı. 
Baqlawshılıq hám tájiriybe intuitsıya dep atalatuǵın qábilettiń rawajlanıwına 
tiykar jasaydı. A.S. Makarenko óziniń «Pedagogikalıq poema» dep atalıwshı 
kitabında bılay dep jazǵan: «Sol waqıtta meniń kózim jeterli dárejede ótkir edi, 
men bir qaraǵannan-aq, sırtqı kórinisinen, dene qurılısınan, dawısınan, júrisinen, 
jáne qanday da elespesiz qılıqlarınan, bálkim iyisinen hár qanday jaǵdayda bul 

---

shiyki nárseden qanday ónim alıw múmkin ekenligin shamalap anıq ayta alatuǵın 
edim». 
Sheber bolıw - demek pedagogikalıq protsesstiń barısın, hár qıylı jaǵdayda 
payda bolatuǵın qıyınshılıqlardı aldın ala seziw. Bunday qábiletlerdiń qáliplesiwi 
júdá quramalı, qıyın bolǵanı menen talapshań muǵallimlerde jaqsı rawajlanıwı 
múmkin. Pedagog ushın eń áhmiyetli nárse -bul tek ǵana bar nárselerdi analizlew 
yamasa aldın ala boljaw menen shekleniw emes, al empatiya-yaǵnıy muǵallim 
ózin oqıwshınıń ornına tura alıw qábileti, onıń pozitsiyasında, pikirinde tura alıw, 
onıń qızıǵıwshılıqların, kóz qarasların, quwanısh hám qayǵısın bólıse alıw 
mumkinshiligi. Suxomlinskiy V.A.nıń pikirinshe: «Eń dáslep balalar júreginiń 
háreketin túsiniw kerek.» 
4. Jetekshi uqıplılıqlardı biz jáne bir neshe bóleklerge bólemiz. Sonıń ishinde 
jeke qábiletlilik tiykarǵı orındı iyeleydi. 
Jeke qábilet- bul balalarǵa beyimlilikten baslanadı. Beyimlilik degende - biz 
balaǵa bolǵan súyispenshilikti, olar menen qarım-qatnasta bolıwdı, balalarǵa jaqsı 
tilekler aytıwdı túsinemiz. Olarǵa júdá dıqqatlı hám júdá názik sezimli bolıwı 
kerek. Qábiletlilik jáne bir komponentten, yaǵnıy sabırlılıq hám ózin-ózi tuta 
biliwshilik. Muǵallim hár qanday jaǵdayda da ózin sabırlı tutıwı, dıqqatlı bolıwı, 
óz temperamentin basqara alıwı, minez-qulqın qadaǵalay biliwi hám olardı durıs 
qollanıwdı yadınan shıǵarmaw kerek. 
Didaktikalıq qábilet- bul oqıw materiyalın oqıwshılarǵa túsinikli etip bayan 
ete alıwı, oqıwshılardı erkin pikirlewge qızıǵıwshılıqtı oyatıw qábileti bolıp 
tabıladı. 
Muǵallim zárúr jaǵdayda oqıw materiyalların ózgerttire alıwı, qıyın nárseni 
ańsat, quramalı nárseni ápiwayılastırıp, anıq emes nárseni túsinikli qılıp 
oqıwshılarǵa jetkere alıwı zárur. Bunday jaǵdayda oqıwshılardıń psixikasın esapqa 
alıw shárt. Bunday qábiletke iye muǵallimler oqıwshılardıń bilim hám er jetiw 
dárejesin esapqa aladı. Olardıń neni biliwi, neni bilmesliligin, neni umıtıp 
qoyǵanlıǵın kóz aldına keltiredi. 
Qábiletli oqıtıwshı sabaq materiyalın túsindiriw protsessinde oqıwshılardıń 
qalay ózlestirip atırǵanlılıǵın bir qansha belgiler tiykarında bayqap aladı hám zárúr 
hallarda bayan qılıw usılın ózgerttiredi. 
Shólkemlestiriwshilik qábileti - bul birinshiden oqıwshılar kollektivin 
shólkemlestiriw, zárúr wazıypalardı sheshiwge iytermelew, olardıń sanasın 
rawajlandırıwǵa qaratılǵan boladı, ekinshiden, óz isin tuwrı shólkemlestiriwdi 
názerde tutadı. Óz isin shólkemlestiriw degende isti tuwrı jobalastıra alıw hám onı 
baqlaw názerde tutıladı. Tájiriybeli muǵallimlerde waqıttı ózine tán seziw, jumıstı 
waqıtqa qarap tuwrı bólistiriw, belgilengen múddetke úlgeriw qásiyeti payda 
boladı. 
Konstruktivlik qábilet- bul oqıtıwshınıń óz jumısların jaqsılap, aldın ala 
rejelestire alıw múmkinshiligi. 

---

Kommunikativlik qábilet- bul yaǵnıy adamlar menen jaqsı til tabıwshılıqta 
qatnas jasay biliw qábileti. Balalar menen jaqsı til tabısa biliw-bul muǵallimlerde 
qanaatlanıw sezimin payda etedi hám muǵallimniń óz kásibine degen 
súyispenshiligin qorǵap qaladı. 
Biliw qábileti - bul oqıw materiyalların tereń iyelew hám onı ózlestirip alıw 
bolıp tabıladı. 
Kóp sanlı oqıtıwshı, tárbiyashı hámde ilimiy xızmetkerler qábilet haqqında: 
«Shaxstıń qaysı sıpatların siz pedagogikalıq qábilet dep esaplaysız» -degen 
sorawına tómendegishe juwap beredi: 
1. Óz jumısına muhabbatı, balalar menen islesiwge qızıǵıw:, 
2. Joqarı mádeniyatlı, úlken Avdirovanie (ózine qarata alıw) islete alıw, 
3 Ótiletuǵın sabaqqa qábilet, onı jaqsı biliwi, oǵan qızıǵıwı, 
4. Pedagogikalıq taktqa iye bolıw, 
5. Miynetke qábiletli, miynet súygishlik, 
6. Balalar kollektivine aralasıp ketiw qábileti, 
7. Balalarǵa muhabbat, 
8. Háreketsheńlik, 
9. Miynetke dóretiwshilik penen qatnasıw, 
10.Shólkemlestiriwshilik qábiletleri, 
11.Juwapkershilikti seziw, 
12.Tárbiya hám bilimlerdiń pútinligi. 
Muǵallim tárbiyashı hár qanday jaǵdaylarda da bir neshe sıpatlarǵa anıq 
maqsetti gózlew, miynet súygishlik, kishipeyillik sıyaqlı sıpatlarǵa da iye bolıwı 
kerek.
Ózbekstan óziniń Ǵárezsizligine eriskennen siyasiy hám ekanomikalıq jaqtan 
ǵana emes, al ilimdi, bilimlendiriwdi, mádeniyattı, kórkem ónerdi rawajlandırıwda, 
adamlardıń jańa zamanǵa sáykes milliy sananı hám kóz qarastı qáliplestiriwdi 
sezerlik dárejede alǵa ilgerlewge erisildi. Bul wazıypalardı orınlawda mekteptiń 
roli hám ornı ayrıqsha. Mekteptiń aldına qoyılǵan wazıypanı orınlawda muǵallim 
baslı tulǵa esaplanadı. 
Mektep oqıwshılarınıń bilimli, ádep-ikramlı, mádeniyatlı bolıp jetilisiwi 
bárinen beter muǵallimniń jumısına baylanıslı, atap aytqanda onıń bilim 
dárejesine, oqıtıw sheberligine hám óz ústinde tınbay islewine baylanıslı:
Mekteptegı balalardı oqıtıw hám tárbiyalaw isi sabaq formasında ámelge 
asırıladı. Sabaq degenimiz ne: 
Muǵallimniń keste tiykarında belgili waqıt dawamında oqıwshılar menen alıp 
baratuǵın oqıtıw hám tárbiyalaw protsessine aytamız.
Balalardı oqıtıw bilim beriw hám tárbiyalaw oǵada qıyın, uzaq dawam 
etetuǵın hám juwapkerli wazıypa esaplanadı. Sonlıqtan hár bir muǵallimnen 
kúndelikli sabaqlarǵa puxta tayarlıq, óz ústinde tınbay izleniwdi talap etedi. 

---

«Haqıyqqıy muǵallim bolıw ushın»- dep jazǵan edi danalar tek muǵallim 
bolıwǵa umtılıw jetkiliksiz, al muǵallim bolıp tuwılıw kerek. Olay bolsa 
muǵallimniń jumısınıń tabıslı bolıwı onıń pedagogikalıq qábiletine baylanıslı, sol 
qábiletlerdiń biri kommunikativlik qábilet. Til taba biliwshilik perspektivlik
qábiletlilikti rawajlandırıwǵa járdem beredi. Eger muǵallim oqıwshılardıń ishki 
jaǵdayın durıs baqlay almasa maqsetke qaratılǵan qarar qabıl ete almaydı.
Balalar tárbiyasında muǵallimniń atqaratuǵın xızmetı ayrıqsha. Sotsiyallıq 
psixologiya teoriyasın hám pedagogikalıq qatnıs jasaw tájiriybesin úyreniw 
tiykarında kommunikativlik tásir jasawdıń eki tiykarǵı usılın ajıralıp shıǵarıwǵa 
boladı, yaǵnıy sóz benen tásir etiw, isendiriw hám boysındırıw. Pedagogtıń hár 
qanday tásir etiwi, tárbiyalanıwshılardıń oy-pikiriniń, órisiniń, seziminiń 
rawajlanıwına tiykarlanǵan. Ósip baratırǵan adam ortalıq, tábiyat penen barlıq 
waqıtta qatnasta boladı. Usı qatnas nátiyjesinde onda isenim payda boladı, yaǵnıy 
bilim, kóz qaraslar, hám qarım-qatnas sistemaları, minez-qulıq norması qáliplesedi.
Isenim shın hám (jeke adamdı) jalǵan bolıp keledı. Shın isenimler real 
haqıyqatlıq penen tura keledi hám jeke adamdı jámiyetlik bahalı etedi, óziniń shın 
isenimliklerin qorǵay otırıp adam ólimge de tayar turadı. Jalǵan isenim bul adamdı 
qáte, zıyanlı qılıq-qılwalarǵa baslaydı. Jalǵan isenim unamsız jaman, keri kóz-
qaraslarda hám óziniń hám basqalardıń turmısta toplaǵan hár qıylı keri tájiriybeleri 
tiykarında payda boladı. Bizler mektepte usınday jalǵan isenimdegi balalardı 
kóplep ushıratamız. Bizler olardı bile alamız ba. 
Jalǵan ısenımler: 
1. Ayrıqsha oqıw jaqsı emes, tek «maqtanshaq», yadlap aytatuǵınlar oqıydı. 
2. Ózin kemshiliksiz, jaqsı alıp júriw bul ózin kórsetiw ushın jaǵınıw 
jaǵımpazlıq, til alǵıshlıq, demek oqıwshı muǵallimnen hár qıylı eskertiwler alıp 
turıw kerek, bolmasa onı sıylamaydı. 
3. Muǵallimlerdi aldaw-aqıllılıq hám tapqırlılıqtıń belgisi.
4. Mekteptegi tártip normaların kózge ilmew, mensinbew, barlıq waqıtta 
muǵallimlerdiń sınaǵında, tekseriwinde bolıwı tek kúshli xárakterde qolınan 
keledi. 
5. Barlıq kúsh-jigeri menen berilip islewi kerek emes kúsh jumsaw. 
6. Muǵallimniń aytqanın tıńlay bermew kerek, bolmasa jumsay beredi. 
Bunday jalǵan isenimlerdi qayta qurıw muǵallimnen uzaq dawam etken 
kúshti talap etedi. Bunıń ushın klass jámáátinde janlı jámiyetlik pikirdi payda etiw, 
arnawlı baxalı jeke ómirlik tájiriybeden hár qıylı mısallar keltiriw, qáte isenimlerdi 
biykarǵa shıǵarıw kerek. 
Jalǵan isenimlerdi saplastırıwda pedagog Kochetov tómendegi ayırım 
usıllardı kórsetedi. 
1. Balanıń ózin basqalar menen salıstırıp kóriwge májbúrlew. Ózi menen qarsı 
pikirdegi, biraq ózi ushın qızıqlı bolǵan adam menen jaǵınnan tanıstırıw. Mıs: 

---

Bala oqıǵısı kelmeydi, al onıń dostısı kóp oqıydı hám kóp biledi hám onıń menen 
hesh qanday maqtanshaq yamasa yadlap alıwshı bolıp kórinbeydi.
2. Óte jaramsız kóz-qaraslar hám isenimler keleshekte nege ákelip 
soǵatuǵınlıǵın túsindiriw. Mıs: Usınday kemshilik penen kóp qıynalǵan, óz ómirin 
zayalaǵan erkinlikten abıray insaptan ayrılǵan adam tuwralı aytıp barıw kerek. 
Dáslep ol ózin kúshli dep sezgen, al turmıs onıń ázziligin, jamanlıǵın 
dáliyllegenligi haqqında gúrrińler aytıp beriw turmıstan mısallar keltiriw kino 
fıl`mler kórsetiwler h.t.b. 
3. Jas óspirimniń pikir júritiwin jaqsılaw. Mıs: eger hámme oqıwshılar 
muǵallimdi alday berse minez-qulıq qádelerine boysınbasa bunıń aqıbeti ne boladı. 
4.Tárbiyalanıwshılardıń óz pikirin ashıq ayta biliwge úyretiw óziniń oyın, 
kóz-qarasın qorǵap hám dáliyllep beriwge tárbiyalaw krujok, sportqa qatnasıw. 
Adamnıń isenimi komponentten turadı. Bilim, sezim, minez-qulıq. Isenimge 
túsinemen, oylanaman, ózime qabıl etemen usı menen óz xızmetimdi hám minez-
qulqımdı basshılıq etemen degen formula kelip shıǵadı.
2 Isenimdi bilimler kóz-qaraslar sisteması hám minez-qulıq norması isenim 
olardıń dúziliw quralı dep qaraw kerek. Isendiriwdiń járdemi menen jańa kóz-
qaraslar, qarım-qatnaslar payda bolıp yamasa qáte kóz-qaraslar hám qatnas 
ózgeredi. Isendiriw forması bolıp disputlar, muǵallimniń gúrrińleri jeke mısallar 
xızmet etedi. Isendiriw tásir etiw metodı bolıp tómendegi talaplarǵa juwap beriw 
kerek.
1.Isendiriw tásir etiw metodı bolıp mazmunlı hám forması balalardı jas 
ózgesheligine juwap beriw kerek. Mıs: Kishi mektep jasındaǵı balalarǵa mısal 
retınde ertekler, ańızlar, fantastikalıq gúrrińler aytıw, dúńya tanıtıw, adamgershilik 
ruwxıy dúńyasın úyretiw tuwralı aytıw. 
2. Isendiriw tárbiyalanıwshınıń jeke ózgesheligin esapqa alǵan halda dúzilgen 
bolıwı kerek. Oqıwshınıń shın ómirlik pozitsiyasın biliw zárúr. 
3. Isendiriw ulıwmalastırılǵan jaǵdaydı hám ayqın faktlerdi, mısallardı iyelew 
kerek. Kishi mektep jasında kórsetiw bir neshe obrazlı qurallardan paydalanıw 
maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
1.Basqalardı isendire otırıp tárbiyashı óziniń aytıp atırǵan hár bir sózine tereń 
iseniw kerek.
Aytılǵan pikir, oy-sezim birlikte bolsa ǵana isendiriw metodı balaǵa tásirli 
boladı. Isendiriw menen bir qatarda pedagogikalıq tásir etiw metodı esabında 
pedagogikalıq protsesste boysındırıw úlken áhmiyetke iye. Boysındırıw bul 
adamlardıń qatnas jasaw hám xızmet etıw protsessindegi bir neshe tásir etiw 
quralınıń biri. Onıń tiykarǵı ózgesheligi sonda ol adam psixikasına hám minez-
qulqına oǵan bildirmesten, sezdirmesten tásir etedi, onıń jeke psixikalıq 
strukturasına qadaǵalawsız kirip hám kúndelikli turmısta qılıq-qılwa háreket etiw, 
maqset etiw formasında iske asadı. Durıs shólkemlestirilgen boysındırıw formaları 
oqıwshılardıń hár qıylı túrleri pedagogikalıq tásir etiw quralların bayıtadı, 

---

muǵallimlerge oqıwshılar menen jaqsı jeke qatnas jasawda múmkinshilikler 
tuwdıradı. 
Boysındırıw tómendegi túrlerge bólinedi. 
1. Boysındırıwshı tásirlerge baylanıslı,
a. Basqa adamnıń tásir etiwi arqalı boysınıw, 
b. Ózin-ózi isendiriw, 
2. Sub`ekttiń jaǵdayına baylaıslı miyine sińdiriw, 
3.Aldın-ala oylanılǵan hám aldın-ala oylanılmaǵan boysındırıw. 
Aldın-ala oylap islengen boysındırıwǵa muǵallim óziniń aldına qoyǵan 
maqsetke jetiw ushın psixologiyalıq tásir etiwdi durıs shólkemlestiredi. Mıs: 
Besinshi klass oqıwshısı júdá uyalshaq bolsın, bala júdá tómen bahaǵa oqıydı. 
Qaraqalpaq tili muǵallimi óziniń bir sabaǵında bılay deydi: 
Sizlerdiń jazǵan shıǵarmalarıńızdı tekserdim. 
Siz jaqsı jazılǵan shıǵarmalardıń biri Murattiki. Murat jaqsı. Tur ornıńnan. 
Sen úyge berilgen tapsırmanı qattı hám isenimli túrde ayta alasań, qáne doskaǵa 
shıq . 
Al aldın-ala oylanılǵan boysındırıw óz aldına belgili bir pikirdi, oydı, 
háreketti, tásir etiw quralların maqset etip qoyadı. Kópshilik waqıtta muǵallimler 
ózleride sezbeydi, onıń kúndegi ádetke aylanǵan baqırısı, sóylewi bir balanıń izine 
túsip alıp bir sózdi qaytalay beriwi balaǵa kúshli tásir etedi. Onıń miyine sińip 
qaladı. Ol ádettegidey qaytalaydı. Sen aqmaqsań. Hámme waqıttaǵıday qopalsań, 
biyádep, turpayı, ójetseń, barlıq waqıtta oylanbay aqılsız sózlerdi sóyleyseń. Men 
bilemen sen hesh waqıtta dúzelmeyseń. Qolıńnan hesh nárse kelmeydi, orınlay 
almaysań, úyińde seni hesh jumsamaǵan. Qanday ata-ana tárbiyalaǵan seni. Bunda 
muǵallim hesh qanday oylanbastan tárbiyalanıwǵa keri tásir jasap atır.
Onda óziniń kúshine isenbewshilik, óziniń kemshiliklerin hesh qashan 
dúzetiw múmkin emes degen oy balanıń barlıq dıqqatın biylep aladı hám bala usı 
meniń bolǵanım, jaqsı bolalmayman, meniń qolımnan hesh nárse kelmeydi, degen 
pikirge keledi. Mıs: Jas muǵallim óziniń oqıwshılarınıń imtixanǵa jaqsı 
tayarlanıwı ushın jıl boyına olarǵa imtixan sizlerdiń nege uqıplı ekenligińizidi 
kórsetedi, ele sizler oylamay-aq qoyıń, ańsat ótip ketemiz dep. Sizlerdiń barlıq 
kelesheklerińiz imtixanda belgili boladı dep qaytalap keledi. 
Nátiyjede 
kópshilik 
oqıwshılar 
imtixannıń 
waqtında 
óziniń 
múmkinshiliklerinen de beter aytarlıqtan tómen nátiyjeni kórsetip bes baxasına 
oqıp júrgen oqıwshılar da zordan úsh aladı. Muǵallim hayran qaldı. Onıń jıl boyına 
balalardı imtixan tapsırıwǵa degen qorqıwǵa hám ózleriniń kúshlerine 
isenbewshilikti miyine sińirip kelgen. 
Balalardıń biliw, oqıw xızmetin toqtatıp tasladı.
Ayırım waqıtları, muǵallimler hákis, keri sózler menen tásir etetuǵın 
tárbiyashılardı kóplep ushırastıradı. Usınday keri isenim menen balanıń minenz-
qulqı ózgerip ketedi. Nátiyjede hár qıylı konflikt payda boladı. 

---

Mıs: Roza ortasha uqıplı qız, bosańlaw, onsha asıqpaydı, birden jaman 
oqıytuǵın bolıp qaldı. 
Ne ushın tómenlep ketkenligin sebebin sorasa, ol muǵallimlerge hesh 
qıylanbay arqayın juwap beredi. Basım islemeydi, aqmaqpan. Sóylesiwlerde anıq 
boladı. Ol úy tapsırmasın orınlap otırǵanda onıń qasına kempir apası otırıp alıp, 
onıń ásten qıymıldaǵanına, bosańlıǵına ashıwlanıp. Senıń basıń islemeydi, 
awıshsań, dep balanı isendirip taslaǵanı málim boldı. 
Nátiyjelerine qaray tásir etiwshi boysındırıwlar jaqsı hám jaman bolıwı 
múmkin.
1. Jaqsı-bunda jaqsı psixologiyalıq sanlarda payda bolıp (ádetler, qızıǵıwlar, 
kóz-qaraslar, qarım-qatnaslar)
2. Jaman isenimde, bulda adamdı hár qıylı jaman psixologiyalıq sana, 
ózgeshelik hám jaǵdaylar payda boladı. (ya óziń tómen baxalaw, juwapkershilik, 
biyparwalıq h.t.b)