Й. Турсунов меҳнат ҳУҚУҚИ

 
Билимингизни текшириб кўринг 
 
1. Меҳнат муносабатларида қонунийликни таъминлаш нима ва унинг қандай аҳамияти 
бор? 
2. Қонунийликни таъминлаш қайси усуллар ва воситалар билан амалга оширилади? 
3. Қайси давлат ва жамоат органлари меҳнат қонунчилигига амал қилиниши юзаси-
дан назорат ва текшириш олиб боради? 
4. Меҳнат қонунлари амал қилиши устидан прокурор умумий назорати ҳақида гапириб 
беринг. 
5. Меҳнат қонун ҳужжатларини бузганлиги учун қандай ҳуқуқий жавобгарликлар 
белгиланган? 
XIХ
 
боб.
 
МЕҲНАТ
 
МУНОСАБАТЛАРИНИ
 
 
ХАЛҚАРО
 
ҲУҚУҚИЙ
 
ТАРТИБГА
 
СОЛИШДА
 
ДАВЛАТЛАРАРО
 
ҲАМКОРЛИК 
 
1-§. Меҳнат соҳасида халқаро ҳуқуқий ҳамкорлик ва унда Ўзбеки-
стон Республикасининг иштирок этиши 
Илмий техника революцияси юз бераётган пайтда ижтимоий-
иқтисодий ва бошқа муносабатларнинг глобаллашув жараёни кузати-
лмоқда. Бундай шароитда жаҳоннинг бир бурчагида содир бўлаётган 
воқеа-ҳодисалар бошқа бурчагида яшовчи халқлар ва давлатлар учун ҳам 
акс садо бераётир. Ушбу омиллар юз бераётган жараёнларни мувофиқла-
штирилишини, давлатлар ва халқлар ўртасида ҳамкорлик йўлга қўйилиши-
ни тақозо этмоқда. 
Ер курасида аҳоли сони тез суръатлар билан кўпайиб, унинг ре-
сурслари ва иқтисодий имкониятлари деярли ўзгармасдан қолаётган бир 
пайтда барчани иш билан таъминлаш, очлик ва касалликларга, қаш-
шоқликка қарши курашиш долзарб вазифалардан эканлиги шак-
шубҳасиздир. 

---

Инсоннинг энг муҳим ижтимоий-иқтисодий ҳуқуқларидан бири бўлган 
меҳнат қилиш ҳуқуқини рўёбга чиқариш, ишсизликка қарши курашиш, 
аҳоли бандлигини таъминлаш борасидаги халқаро ҳамкорлик ва бу 
соҳадаги ижтимоий муносабатларни халқаро ҳуқуқий тартибга солиш 
Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг бевосита иштироки ҳамда раҳбар-
лиги остида, унинг ихтисослаштирилган ва минтақавий ташкилотлари 
кенг жалб этилган ҳолда амалга оширилади. 
Меҳнат, бандлик ва минимал меҳнат шароитларини таъминлашга 
доир глобал масалалар Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг энг аҳа-
миятли халқаро ҳуқуқий ҳужжатлари: «Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон 
Декларацияси» (1948 йил 10 декабр), «Иқтисодий, ижтимоий ва мада-
ний ҳуқуқлар тўғрисида»ги халқаро Пакт (1966 йил 19 декабр) ва бошқа 
ҳужжатларда мустаҳкамлаб қўйилган. 
«Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон Декларацияси»нинг 23-моддасига 
кўра, «Ҳар бир инсон меҳнат қилиш, ишни эркин танлаш, адолатли ва 
қулай шароитга эга бўлиш ва ишсизликдан ҳимоя қилиниши ҳуқуқига 
эга»
100
. 
«Ижтимоий, иқтисодий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро 
Пактнинг 6-моддасига кўра: «Ушбу пактда иштирок этувчи давлатлар 
ҳар бир инсоннинг ишлаб маблағ топиш имкониятини қамраб оладиган 
меҳнат қилиш ҳуқуқини тан олади. Меҳнат турини ҳар бир одам эркин 
ҳолда танлайди ёки унга эркин ҳолда рози бўлади. Шу Пактга аъзо 
бўлган давлатлар эса фуқароларни мазкур ҳуқуқ билан таъминлаш учун 
зарур чоралар кўради»
101
. 
Меҳнатни халқаро ҳуқуқий тартибга солишда, айниқса Халқаро 
Меҳнат Ташкилотининг ўрни каттадир. Халқаро Меҳнат Ташкилоти 
БМТнинг ихтисослашган муассасаси мақомига эга ҳолда иш олиб бора-
ди.
Ўзбекистон Республикаси ўз давлат мустақиллигини қўлга киритга-
нидан кейинги ўтган ўн йил давомида ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, 
маданий ҳаётнинг барча жабҳаларида туб ислоҳотларни амалга ошир-
моқда ва уларнинг моҳияти – демократик, фуқаролик жамияти, ҳуқуқий 
давлат барпо этиш мақсадида умуминсоний ва демократик қадриятларни 
жорий эта бориш, фуқароларнинг ҳуқуқларини таъминлашга қаратилган 
халқаро андозаларга мослашишдан иборат. 
100
Қаранг: «Инсон ҳуқуқлари» (олий ўқув юртлари учун ўқув қўлланмаси), Т., «Ўзбеки-
стон», 1997, 188-бет.
101
Қаранг: Ўша манба, 193-бет.

---

Ўтган йиллар давомида БМТнинг инсон ҳуқуқларига оид энг муҳим 
ҳужжатлари, Халқаро Меҳнат Ташкилотининг бир қатор конвенциялари 
Ўзбекистон Республикаси томонидан ратификация қилинди
102
. 
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг муқаддимасида Ўзбеки-
стон халқи умумий эътироф этган халқаро ҳуқуқий нормалар устиворли-
гини тан олиш қайд этилган. Шунга мувофиқ равишда барча қонунлар-
да, шу жумладан Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексида ҳам (10-
моддаси) Ўзбекистон иштирок этаётган халқаро ҳуқуқий шартномаларнинг 
қоидалари миллий қонунчиликка нисбатан устивор эканлиги таъкидланади. 
Ҳозирги кунда меҳнатни ҳуқуқий тартибга солиш борасидаги халқаро 
андозалар, агар улар Ўзбекистон томонидан тан олинган бўлса, бевосита 
қўлланилиши, уларнинг қоидалари Ўзбекистон қонунлари таркибига кирити-
лиши, улар асосида қонун ҳужжатлари ишлаб чиқилиш орқали Ўзбекистонда 
меҳнат ҳуқуқининг ривожланишига таъсирини ўтказмоқда. 
Шу муносабат билан Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодекси-
нинг 10-моддасида: «Агар Ўзбекистон Республикасининг халқаро шар-
тномасида ёки Халқаро Меҳнат Ташкилотининг Ўзбекистон томонидан 
ратификация қилинган конвенциясида ходимлар учун меҳнат тўғриси-
даги қонунлар ёки бошқа норматив ҳужжатларга нисбатан имтиёзлироқ 
қоидалар белгиланган бўлса, халқаро шартнома ёки конвенциянинг 
қоидалари қўлланилади. 
Ўзбекистон Республикаси халқаро шартномаларнинг ёки Халқаро 
Меҳнат Ташкилотининг Ўзбекистон томонидан ратификация қилинган 
конвенциясининг қоидалари меҳнатга оид муносабатлар бевосита қонун 
ҳужжатлари билан тартибга солинмаган ҳолларда ҳам қўлланилади», 
дейилади.