J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonoy

Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi yuzaga kelishining asosiy sabablari

Xalqaro bank likvidliligi muammolarining keskinlashuvi AQSH ipoteka kreditlari bozoridagi tanglikning butun moliya sektoriga tarqalishiga, so'ngra iqtisodiyotning real sektoriga ta'sir etish orqali iqtisodiy inqirozga aylanishiga sabab bo'ldi.
Murakkab tuzilmaga ega bo'lgan moliyaviy mahsulotlarning yetarlicha tartibga solinmasligi natijasida real va moliyaviy sektor o'rtasidagi nomutanosiblik kuchaydi va bu, o'z navbatida, nafaqat moliyaviy aktivlar bozorida, balki ko'chmas mulk bozorida ham
«ko'pik>>larning paydo bo'lishiga zamin yaratdi. 2007-yilning av­ gust oyiga kelib ipoteka kreditlari bozoridagi ko'pik <sonlar ko'zga tashlanib qoldi. Bu holatlar keynscha qarashlarning hali-hanuz o'z ahamiyatini yo'qotmaganligidan dalolat beradi.
Banklar tomonidan talab qilinadigan foiz stavkalari doimo ham muvozanatli (tabiiy) ² stavkaga teng bo'lavermaydi. Boshqa­ cha aytganda, banklar qisqa muddatli davriy oraliqda iqtisodiyot­ ni tabiiy stavkaga nisbatan pastroq foiz stavkasini so'rash orqali rag'batlantirishlari mumkin. Bu «noto'g'ri>> signal investitsiya va iste'molning oshishiga va, aksincha, jamg'armalarning qisqarishi­ ga sabab bo'ladi. Albatta, banklar bunday past stavkalarda uzoq vaqt qarz bera olmaydi, natijada banklarning kreditlash amaliyoti qisqaradi, iqtisodiyotdagi muvozanat buziladi, hatto ayrim bank­ Jar qarzlarning qaytmasligi oqibatida bankrotlikka yuz tutadi, pirovardida iqtisodiy o'sish ko'rsatkichlarining pasayishi yuz be­ radi.
Fikrimizcha, ushbu inqirozning ildizlarini AQSH ning yirik miqdordagi joriy operatsiyalar defitsiti (10 yil mobaynida YaIM ning 5 foizi atrofida) va keragidan ortiq tashqi qarzdorlik; ortiq­ cha likvidlilik va kreditlarni yuzaga keltirgan past foiz stavka­ lari; past daromadli aholiga ipoteka kreditlarini berish ko'lamini oshirishga nisbatan AQSH hukumati tomonidan o'tkazilgan bosim; nobank moliya tashkilotlari ustidan yetarlicha nazorat amalga oshirilmaganligi kabilardan izlash maqsadga muvofiq sanaladi.

1999-yilga kelib Gless-Stigel qonunining bekor qilinishi AQSH tijorat banklariga investitsiya banki funksiyasini bajarish imkoni­ ni berdi, bu o'z navbatida, riskli anderrayting, qimmatli qog'ozlar savdosi, beqaror kredit amaliyotlarining rivojlanishiga olib keldi. Albatta, AQSHda mazkur qonunning qabul qilinishi Buyuk depressiya bilan chambarchas bog'liq. 1933-yilga qadar investi­ tsion va tijorat bank faoliyati bir muassasa tomonidan amalga oshi­ rilar edi. 1933-yilda AQSH Kongressi tomonidan Gless-Stigel deb
² Tabiiy yoki muvozanatli stavka tushunchasi shved iqtisodchisi Knut Wicksell tomonidan kiritilgan bo'lib, talab va taklif asosida shakllangan pul bahosini ifodalash uchun qo'llaniladi.
nomlanuvchi bank qonuni qabul qilindi. Bu qonunga muvofiq, tijorat banklari faoliyati qimmatlf qog'ozlar sanoatidan ajratildi. Investitsiya banklarining tijorat bank faoliyati bilan shug'ullanishi qonuniy jihatdan taqiqlab qo'yildi. Shuningdek, tijorat banklari­ ning anderrayting faoliyati hamda korporativ qimmatli qog'ozlar bilan shug'ullanishiga chek qo'yildi. 1929-1933-yillar mobayni­ da qariyb 200 ta tijorat banki investitsion-bank faoliyatidan voz kechdi³•
1999-yilga kelib moliyaviy modemizatsiyalash bo'yicha Grem­ ma-Lich-Blayli qonuni qabul qilingach, tijorat banklariga sug'urta faoliyati va qimmatli qog'ozlar bilan shug'ullanadigan sho'ba kor­ xonalarini ochishga ruxsat berildi. Ushbu qonun 2000-yilning mart oyidan kuchga kirgan bo'lib, shu paytdan boshlab AQSH tijorat banklari yuridik maqomi <> (investment bank xolding company) bo'lgani holda
«universal tijorat majmualari,>⁴ga aylana boshladilar. 2000-yilning may oyiga kelib AQSHda 270 ta milliy banklar va 17 ta xori­ jiy bank investitsion-bank xolding kompaniyasi sifatida qaytadan tashkil etildi va ushbu jarayon 2008-yildagi global moliyaviy in­ qirozga debocha yasadi.
2008-yildagi global moliyaviy inqirozning muhim xususiyat­ laridan biri shundaki, u innovatsion xarakterga ega. Ya'ni uning kelib chiqishida murakkab tuzilmali innovatsion moliyaviy mah­ sulotlaming rivojlanishi va ulami tartibga solishning sarnarali tizimi shakllanmaganligi muhim rol o'ynagan.
Ayniqsa, bank sektorida sekyuritizatsiyalash (bank aktivlari ta'minoti asosida qarzga qimmatli qog'ozlami chiqarish) jarayon­ larining ko'lami yanada kengayib ketdi. Ayni paytda, bu amali­ yot tijorat banklariga arzon resurslami jalb qilish, kredit riskini





³ Shugxart. W.F. A Public Choice Perspective of the Banking Act of 1933 / Cato Journal, 1988. Vol.7. No.3. - P.606.

3. 
   Py6u;oB 6.6. MwpoBI:,Ie cpOHJlOBbie pbIHKH: npo6JieMbl H Tett)leHUHH
   

pa3BHTIUI: )],HCC... .U,OK. 3KOHOM, HayK. - M., 2000. - C.179.
transformatsiyalash, likvidlilikni boshqarish va yuqori foyda olish kabi imkoniyatlarni berdi.
Murakkab tuzilmali innovatsion moliyaviy mahsulotlarni ba­ holash bo'yicha reyting agentliklarining maxsus metodologiya­ si yo'q edi. AQSHning eng katta iqtisodiyotga ega ekanligi va likvidliligi, rezerv valutani emissiya qilishi kabi omillar uning xolis reytingga ega bo'lmagan (aksariyat hollarda AAA) ipoteka qimmatli qog'ozlarining xaridorgir bo'lib ketishini ta'minladi.
Global moliyaviy inqirozning institutsional omillari sifatida quyidagilarni alohida ajratib ko'rsatish mumkin:

• 
  moliyaviy muassasalar: risk va likvidlilikni boshqarish mexanizmining zaifligi, moliyaviy muassasalarning boshqaruvi va kengashlari tomonidan riskni boshqarishga mas'uliyat bilan yondashmaganliklari, riskni boshqarish modellarining murak­ kab moliyaviy mahsulotlarning xususiyatlarini o'zida mujassam­ lashtirmaganligi;
  
• 
  reyting agentliklari va tashqi auditorlar: ularning modellari va baholash metodlari moliyaviy innovatsiyalarga oid moliyaviy risklarni yetarli darajada baholash imkoniyatini bermadi;
  
• 
  tartibga soluvchi organlar: moliyaviy barqarorlik davrl₄ri­ da moliyaviy innovatsiyalarni samarali tartibga solish qoidalari, me'yorlari va mezonlari ishlab chiqilmadi, ipoteka qimmatli
  

qog'ozlari va boshqa innovatsion murakkab tuzilmali moliyaviy mahsulotlarni samarali monitoring qilish tizimi shakllantirilmadi. Shuningdek, AQSHda uy-joy xarid qilishga bo'lgan talabning keskin oshishi negizida yotgan omillarni ham e'tibordan chetda qoldirmaslik lozim. Yangi uy-joy xaridorlarini jalb etish va uy­ joyga bo'lgan talabni rag'batlantirish maqsadida gator banklar to'lovga layoqatsiz bo'lgan xaridorlarga ham ipoteka kreditlarini taqdim etishdi. Binobarin, uy-joy bahosining muttasil oshishi va shuning hisobiga kreditlarni qoplashga ularning ishonchi komil
edi.
Ipoteka kreditlarini taqdim etuvchi kredit muassasala­ ri o'zlarining kredit berish standartlarini soddalashtirdilar va
<> kreditlarini yo'lga qo'yishdi. «NINJA>> (No Income, No Job or Assets) kreditlari <> mijozlarga beriladigan kreditlardir. Ushbu kreditlarni berishda mijoz daromadlarining tasdiqlanishi ham talab etilmaydi, ya'ni mijoz daromadlarini qancha ko'rsatsa, shundayligicha ma'lumot uchun qabul qilinadi.
Shunday qilib, AQSH ipoteka inqirozining umumiy sabablari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:

• 
  nostandart kreditlar hajmining ortishi;
  
• 
  moliyaviy retsessiya sharoitida yuqori riskli (ishonchsiz) qarz oluvchilar o'rtasida kreditni qaytarmaslik holatlari sonining ortishi;
  
• 
  ko'chmas mulkka investitsiya qilish maqsadida olingan ipo­ teka kreditlari hajmining o'sishi;
  
• 
  ko'chmas mulk bahosining pasayishi va ipoteka kreditlari garov ta'minotining yomonlashuvi;
  
• 
  kreditorlar tomonidan nostandart kreditlarga bo'lgan o'sayotgan talabni qondirish maqsadida qisqa muddatli yuqori darornadli ipoteka qimmatli qog'ozlarini muomalaga chiqarish orqali moliyaviy resurslarning shakllantirilishi;
  
• 
  Fannie Mae va Freddie Masning nostandart kreditlar bo­ zorini rag'batlantirishdagi faolligi;
  
• 
  nostandart ipoteka qimmatli qog'ozlari jozibadorligining pasayishi;
  
• 
  reyting agentliklari tomonidan nostandart kreditlar riski­ ning past baholanishi va bunday kreditlar bilan ta'minlangan qimmatli qog'ozlarga yuqori reyting berilishi.
  

Global moliyaviy inqiroz quyidagi bosqichlar orqali rivojlandi (3.1-rasmga qarang).
3.1-rasmdan ko'rish mumkinki, AQSH ipoteka bozoridagi kreditlash samaradorligining pasayishi dastavval kredit bozorida­ gi tanglik holatiga, so'ngra jahondagi kredit tangligi va likvidlilik rnuarnmolarining chuqurlashuviga olib kelgan. Bu esa, o'z nav­ batida, mamlakatlar iqtisodiyotida pul massasining qisqarishi,
foiz stavkalarining oshishiga va shuning asosida jahonda to'lovga qobil talabning kamayishiga sabab bo'lgan. Talabning kamayishi esa, iqtisodiy faollik va ishlab chiqarish hajmining qisqarishiga, pirovardida dunyo mamlakatlarida iqtisodiy retsessiyani keltirib chiqargan.


AQSH ipoteka bozoridagi kreditlash faoliyati samaradorligining pasayishi AQSH kredit bozorida tanglikning yuzaga kelishi
Jahonda kredit tangligi va likvidlik muamrnolarining yuzaga kelish

Banklar va yirik korporativ mijozlar likvidliligi va to'lov qobiliyatining keskin pasayishi

Dunyo mamalakatlari iqtisodiyotida pul massasining qisqarishi Foiz stavkalarining oshishi

Jahon iqtisodiyotida to' lovga qobil talabning kamayishi

lqtisodiy faollikning pasayishi va ishlab chiqarish hajmining qisqarishi Dunyo mamlakatlarida iqtisodiy retsessiyasining yuzaga kelishi