Jahon iqtisodiyotini globallashuvining harakatlantiruvchi kuchlari, belgilari va shakillari. Reja; Kirish

2.Jahon iqtisodiyoti globallashuvining vujudga kelishi va rivojlanishi
“Hech bir, hatto eng kuchli davlatlar ham tashqi muhit bilan chambarchas bog‘lanmagan, mutloq yetarlilik tartibida mustaqil rivojlana olmaydi”
Alohida mamlakatlar va jahon hamjamiyati mamlakatlari guruhi uchun iqtisodiy globallashuv jarayonlari tan olingan masala hisoblanadi. Bir tomondan, xalqaro iqtisodiyot xorijiy raqobatchilar uchun bozorlarning ochilishi, xalqaro savdoning kuchayishi moliyaviy resurslar va investitsiyalarning mamlakatlararo joylashtirilishi, xalqaro ishlab chiqarish omillaridan samarali foydalanish, xalqaro ishlab chiqarishni oshirish uchun imkoniyatlar yaratishidan dalolat beradi. Natijada globallashtirish mazkur jarayonda ishtirok etadigan mamlakatlarning katta muvaffaqiyati bilan muvofiqlashadi. Shu bilan bir vaqtda, xususan, globallashtirishning neoliberal modelining asosiy mazmuni bо‘lgan xо‘jalik hayotining keng qamrovli liberalizatsiyaning globallashtirish bilan birlashishi sharoitlarida global tovar va moliyaviy bozorlarda integrallashgan raqobatning kuchayishi raqobat kurashida kuchlilarga yon bosuvchi alohida kompaniyalar hamda alohida mamlakatlar uchun ham muqarrar risklarni anglatadi. Modomiki, rivojlangan mamlakatlar uchun globallashtirishning foydasi yetarli darajada yuqori (aynan shu yerlarda kuchli kompaniyalarining shtab kvartiralari - jahon bozorlaridagi о‘yinlar, shuningdek, sayyoraning asosiy ilmiy-texnikaviy va texnologik salohiyati, asosiy moliyaviy resurslar joylashgan), alohida ishlab chiqarishni qisqartirish, daromadlarni qayta taqsimlash, ijtimoiy tengsizlikning kutilayotgan о‘sishi kо‘rinishidagi risklar davlatning ijtimoiy siyosati bilan bо‘lib-bо‘lib kompensatsiya qilinadi.
Unchalik rivojlanmagan mamlakatlarning eng zaif tomoni ularning bozorlaridan xorijiy moliyaviy kapitalning chayqov asosida nazoratsiz oqib kirishi va chiqib ketishidir. Keyingi о‘n yillikning jahon tajribasi (1994-1995 yillardagi Meksikadagi inqiroz, 1997 yildagi xalqaro (Osiyo) inqirozi, Rossiya, Braziliya, Argentinadagi ketma-ket yuz bergan inqirozli о‘zgarishlar) global moliyaviy kapitalning mamlakatlararo harakati rivojlanayotgan mamlakatlar va о‘tish iqtisodiyotidagi mamlakatlar moliyaviy va jamg‘arma bozorlarini qulatib, bu mamlakatlarning milliy valyutasi barqarorligini sо‘ndiribgina qolmay, shuningdek, mazkur mamlakatlar xо‘jaligining real tarmog‘ida juda salbiy tarzda aks etadi.
Globallashtirish jarayonlari kо‘p hollarda ilg‘or iqtisodiyotning rivojlanishi darajasini oshirishga va unchalik rivojlanmagan mamlakatlarning jahon iqtisodiyotidagi о‘rnining kuchsizlanishiga olib keladi. Kо‘pgina rivojlanayotgan mamlakatlar va о‘tish iqtisodiyotidagi mamlakatlar rivojlangan mamlakatlarga texnologik jihatdan bog‘liq bо‘ladilar: zamonaviy texnologiyalarning murakkablashuvi ularning ishlanmalari xarajatlarini juda oshirib yuboradi, о‘zlashtirilgan texnologiyalar esa komplementar omillarning, birinchi navbatda yuqori malakali va о‘qitilgan mutaxassislarning yо‘qligi tufayli yaxshi samara bermasligi mumkin.
Globallashtirish jahon iqtisodiyoti rivojlanishining umumiy qonunchiligini - uning tengsizligini bekor qilmaydi, undan, rivojlangan mamlakatlar guruhlari uchun jahon bozoridagi yetakchilikning о‘ziga xos kurashidan qochib qutilib bо‘lmaydi. D.Marshall (Buyuk Britaniya) fikriga kо‘ra, “shuni tо‘la ishonch bilan ta’kidlash mumkinki, mamlakatlararo shafqatsiz raqobat kabi tizimning bunday mohiyatli xarakteristikasi, yetakchi rivojlangan mamlakatlarning jahonda yetakchi о‘rinni egallash uchun raqobatlashishi, barcha mamlakatlarning markazlashgan yoki pereferiy (qaram yoki ta’sir doirasidagi) mamlakatlarga bо‘linishi, zamonaviy kapitalistik tizim yanada integratsiyalashib borayotganligiga qaramasdan о‘zgarmay qolmoqda. Jahon kapitalizmi barcha mamlakatlarga muvaffaqiyatli rivojlanish uchun teng imkoniyatlarni yaratmagan va bundan keyin ham yaratmaydi. Yuqori daromad olish uchun kurash shundayligicha qolmoqda... jahon iqtisodiyoti esa huddi avvalgidek, notekis rivojlanmoqda”.
Dunyodagi uch asosiy iqtisodiy kuch AQSH, G‘arbiy Yevropa (yoki yanada tor yondoshuv bо‘yicha Yevropa Ittifoqi) va Yaponiya о‘rtasidagi raqobat birinchi navbatda texnologik rivojlanish, yuqori texnologiyalar - mikroelektronika, biotexnologiya, yangi materiallarni yaratish va boshqalar doirasida rivojlanadi.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar bu chuqur va qat’iy asosda o’rnatilgan mamlakatlarning xo’jalik siyosiy jarayonlarining birlashmasidan va milliy xo’jaliklararo mehnat taqsimotining turli ko’rinishidagi va turli shakllardagi takror ishlab chiqaruvchi tuzilmalarining ittifoqidan iborat. SHunday ulkan ishlarni amalga oshirish uchun, katta niyatlar, orzular bilan yashash uchun hammamizga birinchi navbatda tinchlik, xavfsizlik kerak, mintaqa xalqlari va davlatlarining hamjihatligi kerak. Iqtisodchilarning bir guruhi integratsiya jarayonida mamlakatlar o’rtasida yangi tovar oqimlarini shakllantirish hisobiga “resurslarning cheklanganligi omili”ni bartaraf etishni eng muhim muammo deb hisoblaydilar. Ularning fikricha, bu bir xildagi qimmatroq tovarlarni aloxida olingan bir mamlakat ichida ishlab chiqarishni bartaraf etish yoxud ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlariga mablag’larni tejash imkonini beradigan texnologiya ayirboshlashni kengaytirishdir. Olimlarning boshqa bir guruhi tashqi iqtisodiy omillarni, masalan, mamlakat aholisini xavfsizligini mustahkamlashni ustun bo’lgan shart-sharoit sifatida ilgari suradilar. Uchinchi guruh olimlar integratsiya guruhlari barpo etilishi ularning qatnashchilariga ishlab chiqarishning barqaror o’sish, ijtimoiy barqarorlik va boshqa maqsadlarga osonroq va tezroq erishish imkonini beradi, deb hisoblaydilar. Ushbu va boshqa nazariy yondashuvlarni umumlashtirib shuni aytish mumkinki, integratsiya o’zida mintaqaviy ko’lamda sifat jihatidan yangi iqtisodiy muhitni shakllantirish yo’li bilan milliy xo’jalik komplekslarining yaqinlashishi va o’zaro bir-biriga kirib borishini ifodalaydi.
Evropa Ittifoqi Komissiyasi evropa-Eyda dasturi doirasida “O’zbekistonda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish” loyihasini moliyalashtirishga kirishganligi munosabati bilan ana shu dasto’rni amalga oshirishga aloqador ijrochilar faoliyatini muvofiqlashtirish uchun maxsus loyiha ta’sis etilgan. SHu munosabat bilan Boshqaruv qo’mitasi 2004 yil 24 sentyabrda o’zining yig’ilishini o’tkazdi.
Mazkur loyihani amalga oshirish uchun o’tkazilgan tenderda golib chiqqan grek Konsorsiumi tarkibida taniqli “Evropien Profaylz”, “Evropien Perspektiv” kompaniyalari hamda evropa Konstitutsiyaviy qonunchilik markaziy - Saos fondi bor. Loyihani oluvchi O’zbekiston Respublikasi.
EIning mazkur dasturi barqaror rivojlanishga erishish hamda qonun ustuvorligiga, inson xuquqlari va erkinliklarini himoya qilishga asoslangan fuqorolik jamiyatining asoslarini barpo etish uchun demokratik o’zgarishlarni chuqurlashtirish jarayonlarini qo’llab-quvvatlash maqsadini ko’zlaydi.
Qonun chiqaruvchi oliy institutlar faoliyat olib borish asnosida to’plangan evropa tajribasidan bahramand etish yo’li bilan Oliy Majlisga ikki palatali parlament tizimiga o’tishda ko’maklashish ularning loyihasini asosiy vazifalaridan biridir. Ushbu loyiha asosida Oliy Majlis tomonidan 2 palatali parlamentga saylov o’tkaziladi.
Malumki, yaqinda evro hududga kiruvchi davlatlar o’nta edi. Endi ular evro pul birligi hududiga kirishga harakat qilishlari kerak. Buning uchun ushbu mamlakatlar pul siyosatida islohotlar o’tkazishi, o’z iqtisodiy ko’rsatkichlarini hozirgiga nisbatan bir necha barobar oshirishlari lozim edi. SHunda ular 2010 yilga borib evroga o’tishi mumkin. Ammo evropa markaziy bankining ma’lum qilishicha, oltita davlat - Polsha, Vengriya, CHexiya, Slovakiya, Kipr va Maltada iqtisodiy o’sish mutlaqo talab darajasida emas. Bunday o’sish bilan ular yana o’n yilda ham evroga o’ta olmaydilar.
Evrokomissiya ham xuddi shunday malumot tarqatdi. Unda takidlanishicha, Polsha va Vengriya evroga o’tish uchun talab qilinadigan beshta muhim ko’rsatkichlarning birontasiga ham erisha olmagan.
Iqtisod va valyuta siyosati bo’yicha evrokomissar Xoakin Almuniyaning qayd etishicha, bu davlatlarda etarli darajada islohotlar amalga oshirilgan. Lekin bu evrokomissiya talabiga hali to’la javob bermaydi. Ushbu mamlakatlarda byudjetni takomillashtirish borasida ko’p ishlar qilinishi kerak. Iqtisodiy barqarorlik masalasida ham uncha-muncha yumushlarni bajarish lozim.
X. Almuniya Litva, Latviya, estoniya va Sloveniyada evroga tezroq o’tish uchun imkoniyatlar bor ekanligini aytib o’tdi. Bu mamlakatlarning ayrimlarida milliy valyuta kurslari evroga yaqinlashib qoldi. Ammo ular 2007 yilgacha evro hududiga kira olishi qiyin. Ularga ham iqtisodiy o’sishning nisbatan pastligi xalal berishi mumkin.
Evropa Markaziy banki boshlig’i Jan Klod Trishening qayd etishicha, evro hududidagi mamlakatlar davlat harajatlari va milliy qarzlari hajmini cheklashi kerak. Lekin bu davlatlarning yarmi ushbu ko’rsatmani bajarmayapti. Bu esa evroga kirmoqchi bo’lgan yangi azolar uchun yaxshi namuna emas.
Xo’sh, evro hududi yaqin orada kengayadimi? Bu savolga hozircha xech kim aniq javob bera olmaydi. CHunki yuqorida takidlab o’tganimizdek, eIga yaqinda kirgan mamlakatlarda pul siyosati va iqtisodiy o’sish talab darajasidan ortda qolayapti. Bunday vaziyatda esa evro hududining kengayishi xaqida gapirish ortiqcha.
Ishlab chiqarishning baynalminallashuvining erishilgan darajasi buyicha integratsiya to’zilmalarini bir-biridan farqlash zarur. U rasmiy hamda real tusga ega bo’lishi mumkin. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaga uch darajali model sifatida karaladi (ayniqsa, uning harbiy evropa varianti):
-mikro darajada, yani korporativ darajada, bunda ayrim Kompaniyalar to’g’ridan-to’g’ri xo’jalik aloqalariga kirishadi, integratsiya jarayonlarini avj oldiradi;
-davlatlararo darajada, bunda davlatning malum maqsadga yunaltirilgan faoliyati (jamoaviy yoki bir tomonlama faoliyati) mamlakatlarning u yoki bu guruhi doirasida mehnat va kapital chatishib ketishini taqozo etib, integratsiya jarayonlariga ko’maklashadi;
-milliy manfaatlardan ustun turuvchi daraja, bunda ishtiroqchi mamlakatlar bir qancha siyosiy-iqtisodiy funksiyalarni ushbu sohalardagi suverenitetidan voz kechib, Ittifoqqa ixtiyoriy ravishda yondashadi.