Jahon tarixi

Shunday sharoitda Buyuk Britaniya o‘ziga xayrixoh guruhlarning
hokimiyatga kelishiga harakat qildi. Bunga davlat to‘ntarishini uyushtirish
yo‘li bilan erishdi. 1921-yil 21-fevral kuni Rizoxon boshchiligidagi harbiylar
Tehronda davlat to‘ntarishi o‘tkazdilar. Rizoxon harbiy ishlar vaziri bo‘lib
qolsa-da, amalda hokimiyatni o‘z qo‘liga oldi. Yangi hukumat mamlakat-
dagi siyosiy kayfiyat ta’sirida 1919-yilgi ingliz-eron shartnomasini bekor
qilishga majbur bo‘ldi. Biroq Buyuk Britaniya mavqei saqlab qolindi. Ayni
paytda, yangi hukumat 1921-yilning 26-fevralida Sovet Rossiyasi bilan
ham shartnoma imzoladi.
Eron xalqining 1919—1922-yillardagi milliy-ozodlik harakati izsiz ketgani
yo‘q. Buning natijasida Buyuk Britaniya Erondan o‘z armiyasini olib ketishga
majbur bo‘ldi. Eron armiyasi va moliya tizimida ingliz maslahatchilarining
ishlashi taqiqlandi. Biroq inglizlar o‘z ta’sirini saqlab qolaverdi. Lekin
1922-yildan boshlab Eron AQSH bilan yaqinlasha boshladi. 5 ta viloyatda
neft qazish ishlarini ijaraga berdi. Lekin ko‘p o‘tmay bekor qilindi. Chunki
ingliz-eron neft kompaniyasida ularning ta’siri kuchli edi.
1920—1922-yillarda mamlakatda markaziy hokimiyatni kuchaytirish
borasida jiddiy o‘zgarishlar amalga oshirildi. Chunonchi, separatchi kuchlar
qarshiligi bostirildi. Turli ko‘rinishdagi qurolli kuchlar yagona armiyaga
birlashtirildi. Bu o‘zgarishlar Rizoxon nomi bilan bog‘liq edi. 1923-yil
oktabrida u bosh vazir lavozimini egalladi. 1925-yilning 31-oktabrida Eron
parlamenti (majlis) Kojarlar sulolasi ag‘darilganligini va hokimiyat Rizoxon-
Eronning ichki va
tashqi siyosati
www.ziyouz.com kutubxonasi

108
ga topshirilganligini e’lon qildi. 12-dekabr kuni esa Rizoxon Eron shohi deb
e’lon qilindi.
1929—1933-yilgi jahon iqtisodiy inqirozi davrida ishlab chiqarish 30—40
foizga tushdi, gilam narxi 75 foizga arzonlashdi. Mamlakatda qator islohotlar
o‘tkazildi. «Xolisa» yerlarni sotishga ruxsat etildi. Pul solig‘i joriy etildi.
Davlat yerlari ijaraga beriladigan bo‘ldi. Dunyoviy maktablar ham ochildi.
1934-yilda Tehron universiteti ochildi. 1935-yilda ayollarning paranjisiz
yurishi haqida qonun chiqarildi. Yevropacha turmush tarziga ruxsat etildi.
Ayni paytda shoh hokimiyati tobora kuchayib bordi. Parlament huquqi
cheklandi.
1933-yilda ingliz-eron neft kompaniyasi bilan yangi shartnoma
imzolandi. Unga ko‘ra, kompaniyaning davlatga to‘laydigan to‘lovi miqdori
oshirildi. Buning evaziga Kompaniya ijara muddatini 1993-yilgacha
uzaytirib oldi.
Rizoxon Sovet davlati bilan munosabatlarni tobora cheklab qo‘yish
siyosatini yuritdi. 30-yillar oxirida Eron va Sovet davlati o‘rtasidagi savdo
munosabatlari to‘xtab qoldi. Ayni paytda Germaniya bilan yaqinlashuv
kengaya bordi. Eron tashqi savdosining 40—45 foizi Germaniyaga to‘g‘ri
keldi. Eron strategik jihatdan Germaniya uchun nihoyatda zarur edi.
Birinchi jahon urushi oxirida Afg‘oniston mustaqil
davlat hisoblansa-da, amalda Buyuk Britaniyaga
qaram davlat edi. Mamlakat hukmdori amir
Habibullaxon inglizlar tayanchi edi. Mamlakatda mavjud ijtimoiy-iqtisodiy
va siyosiy tartiblarga qarshi kuchlar ham vujudga keldi. Bu kuch «Yosh
afg‘onlar harakati» deb atalgan. Ularning maqsadi davlat mustaqilligiga
erishish va erkin tadbirkorlik munosabatlarini qaror toptirish edi. Ana
shunday sharoitda, 1919-yilning fevralida saroy fitnasi uyushtirildi. Uning
natijasida amir Habibullaxon o‘ldirildi. Taxtni Habibullaxonning o‘g‘li Omo-
nullaxon egalladi. U yosh afg‘onlar harakati bilan mahkam bog‘langan edi.
1919-yilning 28-fevralida Omonullaxon Afg‘onistonni mustaqil davlat deb
e’lon qildi.
Sovet Rossiyasi o‘z janubiy chegaralarida Buyuk Britaniyaning mustah-
kamlanib olishini va uning Afg‘oniston bilan birga Turkistondagi milliy-
ozodlik kurashi tayanchi bo‘lib qolishini istamas edi. Shuning uchun ham
Afg‘onistonning davlat mustaqilligini birinchi bo‘lib Sovet Rossiyasi tan
oldi. Ayni paytda, Afg‘onistonga zarur bo‘lib qolsa, harbiy yordam berishini
ham ma’lum qildi. 1921-yilda sovet-afg‘on shartnomasi imzolandi.
Buyuk Britaniya Afg‘oniston davlatining mustaqil siyosat yuritishiga aslo
chiday olmadi. Afg‘onistonni itoatkor davlatga aylantirish maqsadida 1919-
yilning 3-mayida unga hujum qildi, shu tariqa uchinchi ingliz-afg‘on urushi
boshlandi. Inglizlar 300 ming qo‘shin bilan hujum boshladi. Afg‘on armiyasi
60 ming kishi edi. Lekin 200 mingdan ortiq jangchisi bo‘lgan afg‘on qabilalari
chegara bo‘ylab joylashgan edi. Shu sababli ingliz armiyasining hujumi
Afg‘oniston ichki
siyosati
www.ziyouz.com kutubxonasi

109
muvaffaqiyatsiz yakunlandi. 8-avgust kuni Ravalpindi shahrida ingliz-afg‘on
shartnomasi imzolandi. Bu voqea mustaqil Afg‘on davlatining tan olinishini
ham anglatar edi. Lekin 3 mln aholini o‘z ichiga olgan afg‘on qabilalari
hamon Hindiston hisobida qoldi. Omonullaxon markaziy hokimiyatni
mustahkamladi. Bu o‘rinda 1923-yilda qabul qilingan Afg‘oniston davlatining
birinchi Konstitutsiyasi muhim rol o‘ynadi. Qabila boshliqlari hokimiyati
cheklab qo‘yildi va ular davlat soliqlarini yig‘ish huquqidan mahrum etildi.
Ruhoniylarning sud va ta’lim tizimidagi mavqei ma’lum darajada cheklab
qo‘yildi. Yosh afg‘onlar hukumati milliy sanoatni rivojlantirishga alohida
e’tibor berdi. Chet el mollariga boj ko‘paytirildi.
1923-yilda yerga xususiy mulkchilikni joriy etish to‘g‘risida qonun qabul
qilindi. Dunyoviy o‘quv yurtlari kengaytirildi. Xotin-qizlar gimnaziyasi
ochildi. Nikoh haqida qonun qabul qilindi. Ko‘p xotinlilik cheklandi. Yer
solig‘i natural emas, pul bilan olinadigan bo‘ldi. Bu ijobiy o‘zgarishlar,
tabiiyki, aholi kambag‘al qismining turmush darajasiga salbiy ta’sir ko‘rsat-
di. Natijada aholining bu qatlami orasida hukumat siyosatidan norozilik
vujudga keldi.
Yosh afg‘onlar hukumatiga qarshi hukmron tabaqalar bundan o‘z maq-
sadlari yo‘lida foydalandilar. 1924-yilda Xostda reaksion g‘alayon ko‘tarildi.
Podshohni «dindan qaytgan» deb e’lon qilindi. Xotin-qizlar gimnaziyasi
yopildi. 1927-yilda Omonullaxon chet el safarida bo‘ldi. Misr parlamentiga
afg‘on qilichini taqdim qilar ekan «mustaqillik jangda qo‘lga kiritiladi, sadaqa
qilinmaydi», – dedi. 1928-yilda safardan qaytgan Omonullaxon umumiy
majburiy xizmat joriy etdi. Feodal nishonlarini bekor qildi. Qirolicha Su-
rayyo ochiq yuz bilan delegatlar oldiga chiqdi. Natijada feodallar 1928-
yilning kuzida yosh afg‘onlar hukumatiga qarshi qo‘zg‘alon uyushtirishga
erishdilar. Buning oqibatida 1929-yilning yanvarida Omonullaxon hukumati
ag‘darildi. Amirlik taxtini reaksiya tayanchi Bachai Sako egalladi. Yangi
hukumat yosh afg‘onlar boshlagan islohotlarni bekor qildi. Bu hol
Afg‘onistonning burjuacha yo‘ldan rivojlanishi tarafdori bo‘lgan kuchlarning
noroziligiga sabab bo‘ldi. Bu kuchlar 1929-yilning oktabr oyida general
Muhammad Nodir boshchiligida hokimiyatni egalladilar. Bachai Sako
taxtdan ag‘darildi.
Muhammad Nodirshoh markaziy hokimiyatni mustahkamlagani holda,
mahalliy xonlar va ruhoniylarning qator imtiyozlarini ham tikladi.
Chunonchi, ruhoniylar sud ishlari va ta’lim sohasida avvalgi mavqega ega
bo‘ldilar. Biroq ularning faoliyati davlat nazorati ostiga olindi. 1931-yilda
mamlakatning yangi Konstitutsiyasi qabul qilindi. U Afg‘onistonning mutlaq
monarxiyadan konstitutsiyaviy monarxiya davlatiga aylanishi yo‘lida yangi
qadam bo‘ldi. 1933-yilda Nodirshoh vafot etgach, taxtga o‘g‘li Muhammad
Zohirshoh o‘tirdi. U otasi kabi ichki siyosatda milliy, iqtisodiyotda bozor
munosabatlarini chuqurlashtirish yo‘lini tutdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

110
Afg‘onistonning tashqi siyosati har doim ham bir
maromda bo‘lmadi. Masalan, Omonullaxon
davrida shimoliy qo‘shni Sovet davlati bilan do‘stona munosabat o‘rnatilgan
bo‘lsa, Bachai Sako davrida, aksincha, bu munosabat yomonlashdi. Bunga
Afg‘onistonning Turkistondagi milliy-ozodlik harakatini qo‘llab-quvvatla-
ganligi sabab bo‘ldi. Buyuk Britaniya Afg‘onistonda o‘z mavqeyini ku-
chaytirishga harakat qildi. Nodirshoh davrida afg‘on-sovet munosabatlari
yana o‘z iziga tusha boshladi. 1931-yilning 24-iyunida Afg‘oniston va Sovet
davlati o‘rtasida betaraflik va hujum qilmaslik to‘g‘risida shartnoma
imzolandi.
Ikkinchi jahon urushi arafasida Germaniya va Italiya Afg‘onistonga
qiziqish bilan qaray boshladi. Chunki Afg‘oniston geografik jihatdan Sovet
davlati hamda Germaniya va Italiyaning siyosiy raqiblaridan biri bo‘lmish
Buyuk Britaniya mustamlakasi Hindistonga yaqin edi. Ular Afg‘onistonni
betaraflik yo‘lidan qaytarishga urindilar. Lekin bunga muvaffaq bo‘lolmadilar.
Ikkinchi jahon urushi boshlangach, Afg‘oniston betarafligi e’lon qilindi.
1941-yilda esa, Buyuk Britaniya va Sovet davlati murojaati bilan Afg‘onis-
ton hududidan elchixonalar xodimlaridan tashqari barcha Germaniya va
Italiya fuqarolari chiqarib yuborildi. Urush davomida Afg‘oniston o‘z
betarafligini saqlab qoldi.
SAVOL VA TOPSHIRIQLAR
1. Turkiya Respublikasi qay tariqa tashkil topgan?
2. Turkiya hukumatining ichki va tashqi siyosati haqida nimalarni bilib
oldingiz? Kamol Otaturk kim?
3. 1919-yilgi ingliz-eron shartnomasining mazmuni haqida so‘zlab bering.
4. 1921-yilda Eronda yuz bergan to‘ntarish qanday oqibatlarga olib keldi?
5. Eronning urushdan avvalgi tashqi siyosatidagi asosiy islohotlarni qayd
eting.
6. 1919-yilda Afg‘onistonda qanday kuchlar siyosiy fitnani amalga
oshirgan va qanday oqibatlarga olib kelgan?
7. Omonullaxon va Zohirshoh davridagi Afg‘onistonni qiyoslang.
8. Bachai Sako kim edi?
JADVALNI TO‘LDIRING
a
y
i
k
r
u
T
n
o
r
E
n
o
t
s
i
n
o
‘
g
f
A
i
k
h
c
i
t
a
s
o
y
i
s
i
q
h
s
a
t
t
a
s
o
y
i
s
i
k
h
c
i
t
a
s
o
y
i
s
i
q
h
s
a
t
t
a
s
o
y
i
s
i
k
h
c
i
t
a
s
o
y
i
s
i
q
h
s
a
t
t
a
s
o
y
i
s
Tashqi siyosat
?
www.ziyouz.com kutubxonasi

111
12-§. Yaponiya
Yaponiya Birinchi jahon urushida Antanta tarafida
qatnashdi. Binobarin, u g‘oliblar safida bo‘ldi.
Antanta Yaponiyani quruq qo‘ymadi. Unga
Shandun yarim oroli, Tinch okeandagi Germaniyaga qarashli Marian,
Karolina, Marshall orollari mandati taqdim etildi. Bu orollar muhim strategik
ahamiyatga ega edi. Ular Yaponiyaga Tinch okean akvatoriyasi markaziga
chiqish va AQSH ning asosiy harbiy-dengiz bazasi bo‘lmish Gavay orolla-
riga yaqinlashish imkonini berdi. Ayni paytda Yaponiya Xitoyda o‘z
mavqeyini mustahkamladi. Uzoq Sharq va Tinch okean havzasi davlatlari
bozorini shitob bilan egallay boshladi. Bu esa, o‘z navbatida, yapon mono-
poliyalari (Mitsui, Mitsubisi, Yasuda, Sumitomo)ning daromadlarini yanada
ko‘paytirdi. Urush yillari yapon magnatlari uchun «Oltin davr» bo‘ldi. To‘qi-
machilik 4,5, metallurgiya 6, mashinasozlik 5,5 baravar o‘sdi. Biroq mam-
lakatda mehnatkashlarning turmush darajasi pasaydi. Bu hodisa 1918-yil-
ning 3-avgustida Toyama prefekturasida yuz bergan «sholi isyoni»da o‘z
ifodasini topdi.
Bu isyon chayqovchilar tomonidan sholining nar-
xini oshirib yuborish natijasida kelib chiqdi. 10-
avgustda isyon Kiotoga ham tarqaldi. Och qolgan isyonchilar do‘konlarni
bosib ola boshladilar. Qisqa muddat ichida «sholi isyoni» butun Yaponiyaning
uchdan ikki qismiga tarqaldi. Biroq hukumat isyonni qattiqqo‘llik bilan
bostirdi. Minglab kishilar hibsga olindi, ko‘plari surgun qilindi va umrbod
qamoq jazosiga hukm qilindi.
Yaponiya mustamlakachi imperiyasi asoslarini larzaga keltirgan bu isyon
mustamlakalarda milliy-ozodlik kurashining yangi to‘lqini ko‘tarilishiga katta
ta’sir ko‘rsatdi. Yaponiyaning o‘zida urushga qarshi kurash kayfiyati
kuchaydi. Buning ustiga, Uzoq Sharqda Qizil Armiya yapon bosqinchilariga
qaqshatqich zarba bera boshladi.
Shunday bir sharoitda, 1920—1922-yillardagi iqtisodiy inqiroz Yaponiya
iqtisodiyotiga katta zarba berdi. Buning sababi iqtisodiyotning tashqi
bozorlarga qaramligi edi. Inqiroz mamlakat ichkarisida mehnat va sarmoya
o‘rtasidagi ziddiyatni yanada keskinlashtirdi.
1923-yilning oxiriga kelib Yaponiya iqtisodiyotida
jonlanish bo‘ldi. Bunga shu yilning 1-sentabrida
yuz bergan yer qimirlashidan so‘ng boshlangan tiklash ishlari qulay sharoit
yaratdi. Hukumat yirik tadbirkorlar zarar ko‘rmasligi uchun barcha zarur
choralarni ko‘rdi. Chunonchi, ularning barcha to‘lovlari muddatini
kechiktirdi. Ko‘rgan zararlari uchun kompensatsiya to‘lovini amalga oshir-
di. Yapon monopoliyalari katta foyda miqdorini saqlab qolish uchun eksport
tovarlari narxini pasaytirdi. Mamlakatda cho‘yan ishlab chiqarish 2 baravar
o‘sdi va 1 mln 100 ming tonnaga, po‘lat ishlab chiqarish 842 ming tonnadan
Yaponiyaning ichki
siyosati
«Sholi isyoni»
Iqtisodiy ahvol
www.ziyouz.com kutubxonasi

112
Yaponiyaning
tashqi siyosati
1 mln 720 ming tonnaga o‘sdi. Umumiy saylov huquqi haqida qaror qabul
qilindi. Saylovchilar 3 mln dan 4,3 mln ga ko‘paydi.
1929—1933-yillardagi jahon iqtisodiy inqirozi Yaponiya iqtisodiyotiga
yanada katta zarba berdi. Bu yapon va amerika bozorlarining bir-biri bilan
juda mustahkam bog‘lanib qolganligining, Yaponiya iqtisodiyoti boshqa
buyuk davlatlar iqtisodiyotiga nisbatan zaifligining, 1923-yilda yuz bergan
yer qimirlashi oqibatlari chuqurligining natijasi edi. Inqiroz, ayniqsa, qishloq
xo‘jaligida og‘ir kechdi. AQSHga ipak eksport qilish hajmi 30 foiz kamaydi.
Ipak narxi keskin tushib ketdi. 1931-yilga kelib sanoat mahsulotlari 31,
eksport 65, import 72 foizga qisqardi. Inqiroz yillarida ishsizlar soni 3 mln
kishini tashkil etdi. Inqiroz mamlakat ichkarisida ijtimoiy ahvolni
keskinlashtirib yubordi. Mamlakatda «Yosh zobitlar va yangi konsernlar
ittifoqi» vujudga keldi. Ular mayda va o‘rta tadbirkorlar manfaatini ko‘zlar
edilar. Inqiroz ularning ahvolini yanada og‘irlashtirib yuborganligi yosh
zobitlarni befarq qoldirmadi. Chunki ular Yaponiya jamiyatida eng ko‘p
zarar ko‘rgan qatlamning vakillari edi.
Ikkinchidan, Yaponiyaning harbiy-dengiz qudratini cheklovchi turli
xalqaro shartnomalar yosh zobitlarda kuchli norozilik uyg‘otdi. Biroq
Yaponiyada vujudga kelgan yangi ittifoq demokratik kayfiyatdagi kuchlarning
ittifoqi emas edi. Aksincha, bu ittifoq Yaponiyada fashizm yo‘liga o‘ta
bordi. Ayni paytda yosh zobitlar imperatorga sodiq edilar. Ular imperator-
dan eski konsernlar hukmronligini cheklashni talab eta boshladilar.
Parlamentga qarshi chiqdilar. Shu tariqa Yaponiya fashistlashib bordi. Ular
«panosiyo» va dunyoga hukmronlik g‘oyalarini zo‘r berib targ‘ib eta bosh-
ladilar. Yosh zobitlar yangi konsernlar egalarining hokimiyatga intilishini
qo‘llab-quvvatlay boshladilar. Biroq eski konsernlar katta moliyaviy qud-
ratga ega bo‘lganliklari uchun ularning mavqei hali qudratli edi. Eski va
yangi konsernlar egalarini birlashtiruvchi bir omil mavjud edi. Bu omil —
dunyoga hukmron bo‘lishga intilish edi.
1932-yilning 15-mayida yosh zobitlarning fashistik isyoni ko‘tarildi.
Buning natijasida, hatto, mamlakat bosh vaziri Inukai o‘ldirildi. Isyon
bostirilgan bo‘lsa-da, mamlakatda harbiylar mavqei har qachondagidan oshib
ketdi. Shu davrdan boshlab 1945-yilgacha hukumatni boshqarish faqat harbiy
byurokratiya vakillariga topshirilgani bejiz emas. Shunga qaramay, 1936-
yilning 26-fevralida 1500 harbiy qatnashgan ikkinchi fashistik isyon
uyushtirildi. Isyon 29-fevral kuni bostirilgan bo‘lsa-da, u Yaponiya hukmron
doiralarini qattiq tashvishga solib qo‘ydi. 17 isyonchi o‘ldirildi. Ular mam-
lakatda ro‘y bergan chuqur ichki siyosiy inqirozni agressiv harbiy harakat-
lar boshlash yo‘li bilan bartaraf etishga qaror qildilar.
Urushdan so‘ng Tinch okean havzalarida Yapo-
niyaning AQSH bilan munosabatlari keskinlasha
bordi. Buning sababi har ikki tomonning bu
mintaqada yetakchilikka intilishi edi. Hatto Vashington konferensiyasi (1921-
www.ziyouz.com kutubxonasi

113
yil noyabr) qarorlari ham buyuk davlatlar o‘rtasidagi ziddiyatlarni to‘la
bartaraf eta olmadi. Yapon monopoliyalari katta foyda miqdorini saqlab
qolish uchun eksport tovarlarining narxini pasaytirdi. Ayni paytda Yapo-
niya monopoliyalari Sovet davlati bilan munosabatlarning yaxshilanishiga
harakat qildi. Chunki Yaponiya Rossiyaning sharqiy qismiga Yaponiya
iqtisodiyoti uchun katta xomashyo manbayi sifatida qarar edi. Yaponiya
bunday manbani 1918—1925-yillar davomida harbiy yo‘l bilan qo‘lga
kirita olmadi. Aksincha, Yaponiya uyushtirgan harbiy intervensiya
mag‘lubiyatga uchradi. Endi Sovet davlati bilan manfaatli iqtisodiy va
savdo aloqalarini rivojlantirishdan boshqa yo‘l yo‘q edi.
Shuning uchun 1925-yilning 20-yanvarida Sovet davlati bilan Yaponiya
o‘rtasida «O‘zaro munosabatlarining asosiy tamoyillari to‘g‘risida»
shartnoma imzolandi. Unga ko‘ra, Yaponiya Sovet Rossiyasi hududidagi
so‘nggi harbiy qismlarini olib chiqib ketdi. Biroq bu Yaponiya hukmron
doiralarining sovet Uzoq Sharqi hududlariga da’volaridan voz kechdi,
degani emas edi. 1927-yilda faol agressiv tashqi siyosat tarafdorlari hukumati
tuzildi. Yangi hukumat o‘z maqsadlarini «Tanaka memorandumi» deb
atalgan hujjatda ifoda etdi.
1927-yilning 25-iyulida imperatorga yuborilgan bu hujjatda Yaponiyaning
dunyoga hukmronlik qilishiga ochiqdan-ochiq da’vo qilingan edi. Chunonchi,
hujjatda quyidagilar yozilgan edi: «Xitoyni bosib olish uchun avval Manjuriya
va Mo‘g‘ulistonni bosib olishimiz zarur. Dunyoni bosib olish uchun esa
avval Xitoyni bosib olishimiz lozim. Agar biz Xitoyni bosib ololsak,
Osiyoning barcha kichik davlatlari, Hindiston, shuningdek, janubiy dengiz
davlatlari bizdan qo‘rqadi va bizning oldimizda taslim bo‘ladi. Bizning
milliy rivojlanish dasturimizga Mongoliya dalalarida Rossiya bilan qilich
urushtirish kiradi... Biz AQSH ni yakson qilishimiz zarur». Yaponiya
hukmron doiralari tez orada o‘z orzularini amalga oshirishga kirishdilar.
1931-yilning sentabrida Yaponiya armiyasi Xitoyning shimoli-sharqiga —
Manjuriyaga hujum qildi va 1932-yilning boshlarida bosib oldi. 1932-yilda
Xitoyning boshqa qismlariga bostirib kirdi. 1932-yil martida bo‘lib olingan
yerlarda Manchjou-Go davlatini tuzdi. 1932-yil yozida Jexe va Xebey
viloyatlarini egalladi. AQSH bu harakatlarni ma’qulladi va 147 mln dollarlik
qurol-yarog‘ yetkazib berdi. Xalqaro hamjamiyat nazaridan xoli bo‘lish
maqsadida Yaponiya 1933-yilning mart oyida Millatlar Ligasidan chiqdi.
1934-yilda esa, Sharqiy Osiyoga hukmronlik da’vosi bilan chiqdi va harbiy
kuchlarini cheklagan Vashington shartnomasidan voz kechishini ma’lum
qildi. Yaponiya Germaniya bilan yaqinlashish yo‘lini tutdi. Chunki G‘arbni
Germaniya, Sharqni Yaponiya egallashi kerak edi. 1936-yil noyabrda ikki
davlat o‘rtasida «Antikomintern ahdnomasi» tuzildi.
Yaponiya Sovet davlati chegaralarida turli janjallarni kuchaytirdi. 1938-
yil 29-iyul — 11-avgustda Sovet davlati hududiga hujum uyushtirdi. Bu
voqea Hasan ko‘li hududida (Primoreda) yuz berdi. Biroq Sovet armiyasi
8 — Jahon tarixi
www.ziyouz.com kutubxonasi

114
o‘z hududini yapon qo‘shinlaridan tozalashga muvaffaq bo‘ldi. 1938-yilning
sentabrida imzolangan Myunxen shartnomasi (uning qanday shartnoma
ekanligini eslang) Yaponiya hukmron doiralarining ishtahasini yanada oshirib
yubordi. Shu yilning 3-noyabrida Yaponiya Sharqiy Osiyoda yangi tartib
o‘rnatish haqida deklaratsiya e’lon qildi.
1939-yilning 11-may kuni Yaponiya armiyasi Mo‘g‘uliston Xalq Respub-
likasiga (MXR) hujum qildi (Xalxin-Gol daryosi bo‘yida). O‘zaro shartnomaga
ko‘ra, sovet armiyasi MXR ga yordam ko‘rsatdi. To‘rt oy davom etgan
urushda Yaponiya armiyasi tor-mor etildi. Shunga qaramay, Yaponiya o‘z
niyatlaridan (ya’ni Sharqiy Osiyoda hukmronlik o‘rnatishdan) voz kechmadi.
1939-yil bahorida fashist davlatlar Buyuk Sharqiy Osiyo kengligida yangi
tartib o‘rnatish borasida Yaponiya gegemonligini tan oldi. Lekin Yaponiyaning
Sharqiy Osiyo kengligida katta manfaatlarga ega bo‘lgan boshqa davlatlar
(AQSH, Buyuk Britaniya va Fransiya) bilan munosabatlari keskinlashib
bordi. Yaponiyaning ularga qarshi urush boshlashi muqarrar edi. Bu omil,
shuningdek, Xalxin-Goldagi mag‘lubiyat, Sovet-Germaniya shartnomasi
(1939-yil 23-avgustdagi) Yaponiyaning Sovet davlati bilan munosabatini
o‘zgartirishga majbur etdi.
Yevropada urush harakatlari boshlanishi bilan
1939-yil 4—13-sentabrda Yaponiya hukumati
deklaratsiya e’lon qilib, G‘arbdagi urushga aralashmasligini bildirdi. 1940-
yil 1-avgustda Kanae Bosh vazirlikni egalladi va Sharqiy Osiyoda «yangi
tartib o‘rnatish» rejasini davom ettirdi.
1940-yil 23-sentabrda Yaponiya Hindixitoyning shimoliga bostirib kirdi.
27-sentabrda Tokioda Germaniya va Italiya bilan uchlik siyosiy ittifoqini 10
yil muddatga tuzdi. Bu narsa uning fashistik davlatlarga o‘z maqsadi yo‘lida
butunlay sherik bo‘lganini anglatar edi. 1941-yil 13-aprelda Sovet davlati
bilan betaraflik shartnomasini tuzdi. Lekin «Kantokuen» rejasini tuzib, qulay
fursatni poylab turdi. Armiya 700 ming kishiga yetkazildi. AQSH bilan
munosabatlar keskinlashdi.
Yaponiya 1941-yil 7-dekabrda AQSHning Pirl-Xarbor bazasiga to‘satdan
hujum qildi va ko‘p talafot yetkazdi. Malayya, Birma, Tailand, Indoneziya,
Filippin hududlarini egalladi.
1942-yildan boshlab ingliz-amerika qo‘shinlari qarshi hujumga o‘tdi va
Yaponiyaning asosiy kuchlarini tor-mor keltirdi. 1945-yil 6—9-avgustda
AQSH Yaponiyaga atom bombasini tashladi. 9-avgustda SSSR hujumga
o‘tdi. 2-sentabrda Yaponiya so‘zsiz taslim bo‘ldi. Urushda o‘lgan, yarador
bo‘lganlar, izsiz yo‘qolganlar bo‘lib 5 mln kishini yo‘qotdi. 340 harbiy
kema, 50 ming samolyot, 8,4 mln tonnajlik savdo kemalaridan ajraldi.
Zarar 64,3 mlrd iyenni tashkil qildi. 1937—1945-yillar orasida 270 mlrd
iyen harbiy xarajat qildi.
Urushda ishtiroki
www.ziyouz.com kutubxonasi

115
SAVOL VA TOPSHIRIQLAR
1. Birinchi jahon urushining Yaponiya uchun oqibatlari haqida nimalarni bilib
oldingiz?
2. 1929—1933-yillardagi jahon iqtisodiy inqirozining Yaponiya uchun oqibatlari
haqida so‘zlab bering.