Jahon tarixi

Biroq Prezidentning bu da’vosi faktlar asosida inkor etildi.
Aslida bu hodisa xalqaro huquq me’yorlarining qo‘pol sur’atda buzilishi
edi. 1960-yilning 16-may kuni Parijda buyuk davlatlar rahbarlari oldindan
rejalashtirilgan oliy darajadagi uchrashuvga to‘plandilar. SSSR rahbariyati
D. Eyzenxauerdan 1-may voqeasi munosabati bilan kechirim so‘rashni talab
etdi. Biroq AQSH prezidenti kechirim so‘rashdan voz kechdi. Norozilik
belgisi sifatida SSSR rahbari N. Xrushyov Parijdan jo‘nab ketdi. Shu tariqa
oliy darajadagi uchrashuv barbod bo‘ldi. Prezident J. Kennedi SSSR bilan
munosabatda kelishuv yo‘lini izladi. SSSR rahbariyati bu intilishni AQSH
ning ojizligi sifatida qabul qildi.
Ayni paytda J. Kennedi Kubada F. Kastro hukumatini ag‘darishga harakat
qildi. U bu vazifani kubaliklarning qo‘llari bilan amalga oshirishga intildi.
Shuning uchun ham kubalik isyonchilarni qo‘llab-quvvatladi.
Kubani himoya qilish maqsadida SSSR Kuba hududiga o‘z yadroviy
raketalarini joylashtirdi. Ana shu omilgina J. Kennedini F. Kastro hukumatini
ag‘darish niyatidan qaytishga majbur etdi. Prezident L. Jonson J. Ken-
nedining qurollanish poygasini avj oldirish siyosatini davom ettirdi.
Hindixitoyda kommunistlar ta’sirining kuchayib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik
maqsadida L. Jonson 1965-yilning fevral oyida Shimoliy Vetnamni
bombardimon qilishni boshlash haqida buyruq berdi. AQSH Vetnamga
550 ming askar tashladi. Urush cho‘zilib ketdi.
Biroq AQSH armiyasi Vetnam xalqining irodasini yenga olmadi. Ayni
paytda Vetnamga SSSR va XXR zarur yordam ko‘rsatdilar. Vetnam urushi
AQSHning xalqaro obro‘siga katta putur yetkazdi. Prezident R. Nikson
Vetnam urushining istiqbolsizligini anglab yetdi. Shuning uchun ham u
urushni to‘xtatishga qaror qildi. 1973-yilning 27-yanvarida Parijda Vetnamdagi
urushni to‘xtatish to‘g‘risida shartnoma imzolandi.
AQSH Vetnamdan o‘z armiyasini olib chiqdi. AQSH bu urushda jami 58
ming soldat yo‘qotdi. Biroq endi AQSH Vetnamdagi urushni vetnamlik-
larning qo‘li bilan davom ettirish siyosatini yurita boshladi.
R. Nikson davrida AQSHning Kubaga nisbatan siyosatida ham o‘zgarish
yuz berdi. Chunonchi, AQSH hukumati Lotin Amerikasi davlatlarining
Kuba bilan qanday munosabatda bo‘lishi masalasiga aralashmasligini
ma’lum qildi.

175
Sovet — Àmerika munosabatlarida katta o‘zgarishlar yuz berdi. Birinchi
marta AQSH prezidenti R. Nikson bilan SSSR rahbari L. Brejnev o‘rtasida
bir necha bor oliy darajadagi uchrashuv o‘tkazildi. Har ikki tomon tinch-
totuv yashash tamoyillariga amal qilishga kelishdilar. Natijada strategik
qurollarni cheklash haqida muhim shartnomalar imzolandi.
70-yillarning oxiridan boshlab amerika-sovet munosabatlari keskinlashdi.
Bu xalqaro keskinlikning yumshashi davri tugashi bilan bog‘liq edi.
Chunonchi, AQSH Yaqin Sharq muammosini SSSRning ishtirokisiz hal
etishga intildi. J. Karter Misr va Isroil o‘rtasida 1978-yilda Kemp-Devid
separat shartnomasining imzolanishiga erishdi.
Eronda 1978-yilning noyabrida islom inqilobining g‘alaba qilishi AQSH
ni qattiq tashvishga solib qo‘ydi. Chunki bu inqilob uni Eron shohidek
tayanchdan mahrum etdi. 1979-yilning dekabr oyida SSSR Afg‘onistonga
armiya kiritgach, amerika-sovet munosabatlari yanada keskinlashdi. SSSR
ning chet davlatlar ichki ishlariga qo‘pol aralashuvi siyosatiga qarshi AQSH
1980-yilgi Moskva yozgi Olimpiada o‘yinlarini boykot qilish tashabbusi
bilan chiqdi. G‘arb davlatlarini SSSRga g‘alla sotmaslikka undadi. Prezident
Reygan SSSRga nisbatan juda keskin siyosat yuritdi. SSSRning Sharqiy
Yevropa davlatlari hududiga raketa joylashtirishiga javoban G‘arbiy
Yevropaning 5 davlati hududiga o‘zining raketalarini joylashtirish bilan
javob qaytardi. «Strategik mudofaa tashabbusi» deb nomlangan dasturni
amalga oshirishga kirishishini e’lon qildi.
Ayni paytda AQSH Amerika davlatlari ichki ishlariga qo‘pol tarzda
aralasha boshladi. Chunonchi, mustaqil siyosat yurita boshlagan Grenada-
ga qarshi harbiy hujum uyushtirdi va uning qonuniy hukumatini ag‘dardi.
1985-yilga kelib SSSR rahbariyati tashqi siyosatda keskinlikni yumshatish
tomon o‘zgarish boshlagach, amerika-sovet munosabatlarida keskinlik bi-
roz yumshadi. Chunonchi, bu ikki davlat o‘rtasida yadro qurollarini ka-
maytirish, o‘rtacha olislikka uchadigan raketalarni yo‘qotish to‘g‘risida tarixiy
hujjatlar imzolandi.
AQSH xalqaro miqyosda o‘zga davlatlarni xalqaro me’yorlarga amal
qilishga majbur etish siyosatini ham yuritgan. Bu jahon jamoatchiligi
tomonidan ijobiy baholangan. Chunonchi, 1990-yilda AQSH va uning
ittifoqchilari Iroqqa Quvaytni bosib olgani uchun qattiq zarba berdilar.
Quvaytning suvereniteti tiklandi. 90-yillarning ikkinchi yarmida AQSH
Bolqonda tinchlikni tiklash ishiga katta hissa qo‘shdi.
NATO qurolli kuchlari yordamida Yugoslaviya rahbariyati xalqaro
huquq me’yorlarini tan olishga majbur etildi. Xalqaro terrorizm,
narkomafiyaga qarshi kurashda, qashshoqlikda yashayotgan xalqlarga
insonparvarlik yordami ko‘rsatilishida AQSH faol ishtirok etib kelmoqda.
XXI asr boshida AQSH rahbariyati xalqaro maydonda AQSHning mutlaq
yetakchi davlat bo‘lib qolishini o‘zining asosiy maqsadi, deb e’lon qildi.
Prezident J. Bush ma’muriyati R. Reygan ilgari surgan strategik mudofaa
tashabbusini amalga oshirishga kirishdi.

176
AQSH 2001-yil 11-sentabr voqealaridan so‘ng Afg‘onistondagi tolibonlar
hukumatini ag‘darib tashladi. Iroqda Saddam Husayn diktaturasiga barham
berdi. Bu bilan Yaqin Sharq neftining katta qismini qo‘lga kiritdi. B. Obama
tashqi siyosatni biroz yumshatdi.
1992-yilda AQSH va O‘zbekiston o‘rtasida
diplomatik munosabatlar o‘rnatildi. O‘zbekiston
jahonning yetakchi davlati bo‘lgan AQSH bilan
uzoq muddatli va keng ko‘lamda munosabatlarni rivojlantirishni o‘z tashqi
siyosatining ustuvor strategik yo‘nalishi deb hisoblaydi.
1995-yilda AQSH mudofaa vaziri U. Perri O‘zbekistonga keldi.
O‘zbekiston mudofaa vaziri AQSHda bo‘lib qaytdi. Bu tashriflar
O‘zbekistonning NATO bilan aloqalarini kengaytirishda muhim ahamiyatga
ega bo‘ldi. O‘zbekiston qurolli kuchlarining maxsus vzvodi AQSHga
jo‘natildi. U yerda NATOning «Tinchlik yo‘lidagi hamkorlik» dasturi doira-
sida o‘tkazilgan harbiy mashqlarda qatnashdi.
1996-yilning 23—28-iyun kunlari O‘zbekiston prezidenti I. Karimov
rasmiy tashrif bilan AQSHda bo‘ldi. I. Karimov va B. Klinton siyosiy, iqtisodiy
va xavfsizlik sohalarida hamkorlik masalalariga alohida e’tibor berdilar. AQSH
prezidenti Markaziy Osiyo mintaqasida tinchlik va barqarorlikni ta’minlash
borasida O‘zbekiston yetakchi o‘rinda turganligini e’tirof etdi.
2001-yilning 11-sentabrida xalqaro terrorizm AQSHda mudhish jinoyat
sodir etdi. Terrorchilar o‘zlari egallab olgan samolyotda Nyu-York shahrida
joylashgan «Xalqaro savdo markazi» binosini vayron qildilar. Natijada
minglab kishilar halok bo‘ldi. Milliardlab dollarlik moddiy zarar yetkazildi.
Ikkinchi samolyotda AQSH mudofaa vazirligi binosiga hujum qilindi.
AQSH prezidenti qarorgohi — Oq uyga hujum qilishga yo‘naltirilgan
samolyot mo‘ljalga yetib bora olmadi. Bu mudhish jinoyatni xalqaro terrorchi
«Al-Qoida» tashkiloti uyushtirgan edi. Bu tashkilot qarorgohi Afg‘onistonda
joylashgan edi. AQSH rahbariyati bu jinoyatni xalqaro terrorizmning
AQSHga nisbatan agressiyasi deb baholadi.
AQSH hukumati Afg‘onistonning tolibon hukumatidan «Al-Qoida» va
boshqa terrorchi tashkilotlar faoliyatini taqiqlab qo‘yishni hamda tashkilot
rahnamosi Usoma ben Ladenni AQSHga topshirishni talab qildi. Biroq
tolibon hukumati bu talabni bajarmadi. Shundan so‘ng AQSH terrorchilarga
qarshi harbiy harakat boshlashga qaror qildi. Xalqaro hamjamiyat, uning
teng huquqli bir a’zosi sifatida O‘zbekiston Respublikasi ham AQSHning
bu qarorini qo‘llab-quvvatladi. Shu tariqa xalqaro terrorizmga qarshi xalqaro
koalitsiya Afg‘oniston hududida joylashib olgan xalqaro terrorchilarni tor-
mor etdi. O‘zbekiston ham munosib hissa qo‘shdi. Bu haqda AQSH
Senatining rahbarlaridan biri J. Liberman bunday degan edi: «Biz O‘zbekis-
tonning yordamisiz terrorchilar ustidan g‘alaba qozona olmagan bo‘lar edik».
O‘zbekistonning xalqaro terrorizmga qarshi kurash ishiga qo‘shgan hissasi
uning xalqaro obro‘sini oshirib yubordi. AQSH prezidenti J. Bushning
AQSH — O‘zbekiston
munosabatlari

177
I. Karimovni AQSHga taklif etganligi buning e’tirofi bo‘ldi. I. Karimov 2002-
yilning 11-mart kuni rasmiy vizit bilan AQSHga keldi.
Ikki prezident uchrashuvi chog‘ida J. Bush I. Karimovga Amerika xalqini
eng og‘ir kunlarda qat’iyatlik bilan qo‘llab-quvvatlaganligi uchun yana bir
bor chuqur minnatdorchilik bildirdi. Ayni paytda O‘zbekiston ko‘rsatgan
yordamni AQSH hukumati va xalqi unutmasligini ta’kidladi.
Safar davomida AQSH — O‘zbekiston aloqalariga doir bir necha hujjatlar
imzolandi. Ularning ichida Strategik hamkorlik to‘g‘risidagi shartnoma
alohida ahamiyatga egadir. Shu tariqa, AQSH — O‘zbekiston o‘rtasida
sheriklik munosabati vujudga keldi. AQSH jamoasi tashkilotlari xalqaro
terrorizmga qarshi kurashga qo‘shgan hissasi uchun I. Karimovni «Xalqaro
miqyosdagi buyuk davlat arbobi» mukofoti bilan taqdirladilar. Safar 14-
mart kuni nihoyasiga yetdi. Har ikki davlat o‘rtasida iqtisodiy aloqalar va
hamkorlik kengayib bordi. O‘zbekistonda 300 dan ortiq Amerika —
O‘zbekiston qo‘shma korxonalari ishlamoqda. Ular orasida Zarafshon vo-
diysidagi (Navoiy viloyati) Muruntovda AQSHning Nyumont-Mayning
korporatsiyasi alohida o‘rin tutadi.
Bundan tashqari mamlakatimiz hududida AQSHning 28 ta kompaniya,
firma va banklari faoliyat ko‘rsatmoqda. Ikki davlat o‘rtasidagi tovar
ayirboshlash hajmi 2001-yilda 300 mln AQSH dollaridan oshdi. Bu —
AQSH O‘zbekistonning jahon davlatlari bilan savdosida 5-o‘rinda turadi,
deganidir.
Shunday qilib, XX asrning ikkinchi yarmi va XXI asrning boshlarida
AQSH qurollanish poygasida g‘alaba qildi. Iqtisodiy taraqqiyotda ulkan
yutuqlarga erishdi. Tashqi siyosatda murakkab yo‘lni bosib o‘tib, «kom-
munistik tuzum»ni barbod qildi. SSSRni parchalab yubordi va dunyodagi
eng qudratli davlatga aylandi. Yer sharining turli mintaqalarida o‘z ta’sirini
kuchaytirish uchun harakat qilmoqda.
SAVOL VA TOPSHIRIQLAR
1. Ikkinchi jahon urushining AQSH uchun oqibatlari haqida nimalarni bilib
oldingiz?
2. AQSH ichki siyosatida liberalizm va konservatizm nimani anglatadi?
3. O‘ylab ko‘ring-a: nega AQSHda saylovchilar har ikki siyosiy partiya
(Respublikachilar partiyasi va Demokratlar partiyasi) ga ham deyarli bir
xilda ishonch bilan qarashadi?
4. Urushdan keyingi yillarda «AQSH ichki siyosatining asosiy muammolari»
jadvalini tuzing.
5. Urushdan keyingi yillarda AQSH tashqi siyosatining asosiy vazifalari
nimalardan iborat bo‘ldi?
6. AQSH va SSSR munosabatlari xalqaro ahvolga qay darajada ta’sir
ko‘rsatgan?
7. Amerika — O‘zbekiston munosabatlari haqida so‘zlab bering.
?
12 — Jahon tarixi

178
URUSHDAN KEYINGI AQSH PREZIDENTLARI FAOLIYATI
HAQIDA JADVALNI TO‘LDIRING
r
a
l
t
n
e
d
i
z
e
r
P
i
t
a
y
i
l
o
a
F
19-§. Lotin Amerikasi davlatlari
Ikkinchi jahon urushi Lotin Amerikasi davlatlari
iqtisodiy taraqqiyotining yuksalishiga katta ta’sir
ko‘rsatdi.  Buning sababi — urush tufayli bu
mintaqa davlatlari xomashyosiga bo‘lgan talab-
ning yanada oshib ketganligida edi. Talabning
oshishi, tabiiyki, xomashyo mahsulotlarining xarid narxini ham ko‘tarib
yubordi. Ayni paytda bu davlatlarning sanoati ham tez sur’atlar bilan rivoj-
lana boshladi. Bu esa, o‘z navbatida, milliy sanoat mulkdorlari kuchayishi-
ga olib keldi.
Ikkinchidan, urush G‘arbiy Yevropa davlatlarining Lotin Amerikasidagi
mavqeyini pasaytirib yubordi. Bu esa, o‘z navbatida, mintaqada AQSH
ta’sirining kuchayishiga olib keldi. Mintaqa davlatlari iqtisodiyoti AQSH
monopoliyalari ta’siriga tushib qoldi. Chunonchi, AQSH bu mintaqa davlat-
lari iqtisodiyotiga 100 mlrd. dollar miqdorida sarmoya kiritgan. Bu — boshqa
barcha davlatlar kiritgan sarmoyadan 20 baravar ko‘p edi. Mintaqada
AQSHning harbiy-siyosiy mavqei ham kuchayib bordi. Urush yillarida
AQSH bu mintaqada 90 dan ortiq harbiy-havo va harbiy-dengiz baza
(qarorgoh)larini tashkil etishga erishdi.
Bundan tashqari, AQSH Lotin Amerikasi davlatlariga turli xil mazmundagi
iqtisodiy, siyosiy va harbiy shartnomalarni qabul qildira oldi.
Mintaqa davlatlarida jamiyat taraqqiyoti yo‘li
xususida uch katta siyosiy guruh o‘rtasida shiddatli
kurash bordi. Bu — taraqqiyotning konservatorlik,
milliy islohotchilik va inqilobiy yo‘llari tarafdor-
lari o‘rtasidagi kurash edi.
Konservatorlik yo‘li mavjud holatning saqlanishidan manfaatdor kuchlar
yo‘li edi. Konservatorlik latifundiyachilikning saqlanib qolishi uchun har
qanday o‘zgarishga qarshi jon-jahdi bilan kurashar edi.
Latifundiyachilik Lotin Amerikasi asriy qoloqligining tub sababi bo‘lib
keldi. Biroq Ikkinchi jahon urushidan so‘ng latifundiyachilikning qulashi
muqarrar bo‘lib qoldi. Bunga, birinchidan, dehqonlar kurashi ta’sirida
hukumatning agrar islohot o‘tkazishga majbur bo‘lganligi, ikkinchidan, milliy
sanoatning gurkirab rivojlanishi, uchinchidan esa, kuchli demografik «o‘z-
garish» yuz berganligi sabab bo‘ldi.
Ikkinchi jahon
urushining Lotin
Amerikasi davlatlari
uchun oqibatlari
Taraqqiyot
yo‘llarining
tanlanishi

179
Demografik o‘zgarish qishloq aholisini shaharga ketishga majbur etdi.
Natijada Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillardayoq shahar aholisining
soni qishloq aholisining sonidan oshib ketdi.
Ayni paytda siyosiy hayotning markazi ham shaharga ko‘chdi. Lotin
Amerikasi davlatlari oldida endi taraqqiyotning qolgan ikki muqobil yo‘li
turar edi. Mintaqa davlatlarining aksariyati milliy islohotchilik yo‘lini
tanladi.
Milliy islohotchilikning yetakchi kuchi milliy
burjuaziya edi. Ular millatni iqtisodiy va ijtimoiy
taraqqiyot hamda davlat suverenitetini mustahkamlash yo‘lida birlashishga
da’vat etdilar. Milliy-islohotchilik harakatlari va partiyalarini tuzdilar.
Milliy-islohotchilik harakati Argentinada katta quloch yoydi. Bu yerda u
peronizm nomi bilan ataladi. Peronizm keyinchalik Argentina prezident-
ligiga saylangan general Xuan Domingo Peron nomidan olingan. D. Peron
1943-yilning 4-iyunida o‘tkazilgan davlat to‘ntarishi natijasida hokimiyat
tepasiga keldi.
U argentinaliklarni qaramlik, qoloqlikni tugatish va turli ijtimoiy tabaqalar
hamkorligiga asoslangan adolatli jamiyat qurish yo‘lida jipslashishga chaqirdi.
Imperializmni, oligarxiyani tanqid qildi. Qashshoqlarni himoya qilish
zarurligini ta’kidladi. Millionlab aholi D. Peron timsolida o‘zlarining himoya-
chisi va homiysini ko‘rdilar. Argentinadagi kuchli kasaba uyushmasi — «Mehnat
umumiy konfederatsiyasi» — uning tayanchi bo‘ldi.
1946-yilda D. Peron mamlakat prezidentligiga o‘tkazilgan saylovda g‘ala-
ba qozondi. D. Peron chuqur ijtimoiy o‘zgarishlarni amalga oshirdi. Chu-
nonchi, ish haqi oshirildi. Umumiy pensiya ta’minoti va haq to‘lanadigan
ta’til joriy etildi. Fuqarolarning ijtimoiy huquqlari 1949-yilda qabul qilingan
yangi Konstitutsiyada mustahkamlab qo‘yildi. Iqtisodiy siyosatda chet el
kompaniyalariga qarashli mulklarni sotib olish yo‘lini qo‘lladi. Temir yo‘l,
aloqa, Markaziy bank va boshqa muhim sanoat korxonalari milliylashtirildi.
Mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining 5 yillik rejasi ishlab chiqildi.
Milliy sarmoya rag‘batlantirildi. Chetdan keltiriladigan mahsulotlarni
Argentinaning o‘zida ishlab chiqarishga ixtisoslashtirilgan sanoat tarmog‘ini
yaratish siyosati yuritildi.
Biroq 50-yillarning o‘rtalariga kelib vaziyat o‘zgardi. Eksport tovarlarining
narxi pasayishi davlat daromadining pasayishiga olib keldi. Mamlakatda
iqtisodiy o‘sish sur’ati ham pasaydi. Uni yuqori darajada saqlab turish uchun
mablag‘ yo‘q edi. Valuta zaxirasining katta qismi chet elliklarga qarashli
kompaniyalarni sotib olishga sarflab qo‘yilgan edi.
Bu hol boshlangan keng miqyosdagi iqtisodiy va ijtimoiy siyosatni
chuqurlashtirish imkoniyatini cheklab qo‘ydi. Natijada mamlakatda chuqur
norozilik kelib chiqdi. Bundan D. Peronning muxoliflari ustalik bilan
Milliy islohotchilik

180
foydalandilar. Ular 1955-yilning sentabr oyida davlat to‘ntarishi uyushtirdilar.
D. Peron mamlakatdan chiqib ketishga majbur bo‘ldi.
Milliy islohotchilik tarafdorlari Braziliyada ham katta o‘zgarishlarni
amalga oshirdilar. Bu islohotlar prezident Vargas nomi bilan bog‘liqdir.
1945-yilda mamlakatda to‘g‘ridan to‘g‘ri va yashirin ovoz berishni nazarda
tutuvchi saylov haqidagi qonun qabul qilindi. Braziliyaning parlament de-
mokratiyasiga qaytish demokratik kuchlarning katta siyosiy yutug‘i edi.
50-yillarda Braziliya agrar davlatdan agrar-industrial davlatga aylandi.
Milliy demokratik kuchlar mamlakat boyliklariga faqat Braziliyaning o‘zi
egalik qilishi uchun kurashdilar. 1953-yilning 3-oktabrida Vargas neft sanoati
masalasida muhim dekretni imzoladi. Unga ko‘ra, mamlakat neft boyligi
aksiyalarining 51 foiziga davlat, 49 foiziga esa mamlakat xususiy kompa-
niyalari egalik qiladigan bo‘ldi.
Shu tariqa chet el sarmoyasi neft sanoatidan siqib chiqarildi. Neft
konlarini topish, uni qazib olish, qayta ishlash va sotish davlat monopoliyasi,
deb e’lon qilindi. Bu hodisa milliy islohotchi kuchlarning katta g‘alabasi
edi.
Vargas hukumati elektr energiya sanoatini ham milliylashtirish uchun
kurash olib bordi. Ayni paytda hukumat og‘ir moliyaviy taqchillikka duch
keldi. Mamlakat qishloq xo‘jaligida jiddiy inqiroz ro‘y berdi. 3 yil davom
etgan qurg‘oqchilik oqibatida qishloq aholisi turmush darajasi og‘irlashib
ketdi.
Buning ustiga, barcha dehqonchilik xo‘jaligining 3,4 foizini tashkil etuvchi
latifundiyachilar jami yer maydonining 62 foizidan ko‘piga egalik qilardi.
Dehqonlar yerni bo‘lib berishni talab eta boshladilar. Hatto, dehqonlar
qo‘zg‘aloni ham boshlandi. Shunday sharoitda hukumat latifundiyachilar
yerlarini sotib olish va ularni dehqonlarga bo‘lib berish to‘g‘risida qonun
loyihasini tayyorladi. Biroq bunday islohotni amalga oshirish uchun
hukumatda mablag‘ yo‘q edi.
Ayni paytda hukumat tadbirlari ichki reaksiyani ham g‘azablantirdi.
Hukumat ikki o‘t oralig‘ida qolganligidan foydalangan harbiy kuchlar 1954-
yilning 23-avgustida davlat to‘ntarishi o‘tkazdilar. Chorasiz qolgan Vargas
o‘zini o‘zi otib o‘ldirishga majbur bo‘ldi. Meksikada ham milliy-islohotchilar
hukumati katta o‘zgarishlarni amalga oshirdi. Sanoatning qator tarmoqlari
milliylashtirildi. Davlat sektori kengayib bordi. Jami milliy mahsulotda sa-
noatning ulushi 29 foizni tashkil etdi. Qishloq xo‘jaligi ham rivojlandi.
1960-yilda bu soha 1940-yilga nisbatan 3 baravar ko‘p mahsulot ishlab
chiqara boshladi.
Hukumat butun choralar bilan mahalliy sarmoyani rag‘batlantirib bordi.
Milliy islohotchilik va fuqarolarni ijtimoiy himoya qilish tadbirlarini kafolatlash
birga qo‘shib olib borildi. Ayni paytda agrar islohot ham davom ettirildi.
Bularning oqibatida Meksikada muqim Konstitutsiyaviy tuzum qaror topdi.

181
Meksika taraqqiyotining yana bir o‘ziga xos xususiyati — bu armiyaning
ichki siyosiy ahvolga aralashmaganligidir.
Lotin Amerikasida ham mavjud ijtimoiy-iqtisodiy
muammolarni, keskinlikni inqilob yo‘li bilan hal
etishga intiluvchi kuchlar mavjud edi. Ular SSSR
dagi kabi sotsializm qurish orzusida bo‘lganlar.
Dastlab inqilob 1959-yilda Kubada boshlandi. 1959-yilning 1-yanvarida
Fidel Kastro boshchiligida milliy-vatanparvar kuchlar qo‘zg‘aloni g‘alaba
bilan yakunlandi. Shu kuni amerikaparast F. Batista hukumati ag‘darildi.
Bu hukumatni ag‘darish uchun inqilobchilar 6 yil kurash olib bordilar. Inqilob
rahbari, 32 yoshli F. Kastro Bosh vazir lavozimini egalladi. U o‘z oldiga
Kubani AQSHga har qanday qaramlikdan ozod qilish maqsadini qo‘ydi.
AQSH o‘z navbatida, F. Kastro hukumatini tan olmadi. Ayni paytda
unga qarshi iqtisodiy qamal chorasini qo‘lladi. Bunga javoban F. Kastro
hukumati Kubadagi barcha AQSH mulkini milliylashtirdi va SSSR bilan
yaqinlashish yo‘lini tanladi.
Kuba sotsializmini saqlab qolish uchun SSSR 1962-yilda, hatto, yadro
urushiga ham tayyor edi. 1965-yilda Kubadagi barcha inqilobiy kuchlar
yagona tashkilotga — Kuba Kompartiyasiga birlashdilar. F. Kastro uning
rahbari etib saylandi. Shu tariqa F. Kastro kommunistik g‘oyalarni qabul
qildi va Kubada sovet namunasidagi sotsializm qurishni boshladi. 1990-
yillarga kelib Kubaning sobiq ittifoqchilari uni qo‘llamay qo‘ydi. Kuba iqtisodiy
og‘ir ahvolga tushib qoldi.
Lotin Amerikasidagi demokratik va inqilobiy harakatlar AQSH hukuma-
tini tashvishga solib qo‘ydi. Endi AQSH Lotin Amerikasi davlatlariga nisbatan
o‘z siyosatida o‘zgarish qilishga majbur bo‘ldi.
1961-yilda AQSH prezidenti J. Kennedi tashabbusi bilan «Taraqqiyot
yo‘lidagi ittifoq» dasturi ishlab chiqildi va u avgust oyida mintaqaning 19 ta
davlati tomonidan imzolandi. Dastur 10 yilga mo‘ljallangan bo‘lib, u
industrlashni jadallashtirishni, iqtisodiyotning eksport va import qaramligini
kamaytirishni nazarda tutar edi. Ayni paytda ijtimoiy-siyosiy hayot demok-
ratlashtirilishi, agrar islohot o‘tkazilishi, uy-joy qurilishi, sog‘liqni saqlash va
ta’lim sohalarida ahvolni yaxshilash choralari belgilandi. Lotin Amerikasining
19 davlatida bu dasturning bajarilishi uchun AQSH tomonidan 20 mlrd
dollar miqdorida qarz va boshqa yordamlar berilishi ko‘zda tutildi. Dastur
ayni paytda Lotin Amerikasi mamlakatlarida voqealar rivojining Kuba varianti
takrorlanishining oldini olishga xizmat qilishi ham kerak edi.
1970-yilda G‘arbiy yarim sharda ikkinchi bo‘lib sotsializm qurmoqchi
bo‘lgan kuchlarni birlashtirgan ittifoq — xalq fronti Chilida hokimiyat
tepasiga keldi. Xalq fronti Chili kommunistik, sotsialistik va radikallar
partiyasi ittifoqi edi. 1970-yil 4-sentabrda Chilida o‘tkazilgan prezidentlik
saylovida Xalq fronti nomzodi S. Alende g‘alaba qozondi. Agar Kubada
qurol kuchi bilan hokimiyatni egallagan kuchlar sotsializm qurgan bo‘lsalar,
Taraqqiyotning
inqilobiy yo‘li

182
Chilida S. Alende hukumati Konstitutsiyaviy yo‘l bilan sotsializm qurishga
kirishdi.
Xalq fronti hukumati mamlakatdagi kuchlar nisbatini to‘la hisobga
olmagan holda inqilobiy islohotlarni boshladi. Hatto o‘rta va mayda kor-
xonalar ham milliylashtirila boshlandi. Bu esa aholi o‘rta tabaqalarining