Jahon turizm istiqbollari va unda etno-turizmning ahamiyati

Kalit so’zlar: yarmarka, etno-turizm, etnografik obyekt, sentimental turizm, turistik paket, folklor ansambl, nostaljik turizm, Buryat madaniyati, Altargana festivali.

Turistik biznes bugungi kunda tobora murakkablashib bormoqda, chunki u turli davlat va tijorat korxonalari va xizmatlarining manfaatlariga mos keladi. Xalqaro turizm xalqaro iqtisodiy munosabatlarning muhim qismiga aylandi. Ishbilarmonlik turizmi (biznes-turlar, yarmarkalar, konferensiyalar, simpoziumlar va boshqalar) zamonaviy ishlab chiqarish jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. Dam olish va biznes effekti bilan bir qatorda turizmning kommunikativ tomoni tobora ortib borayotganini inobatga olish kerak. Etno-turizm bugungi kunda sayyohlik biznesining eng istiqbolli yo'nalishlaridan biri bo'lib, g'ayrioddiy va noma'lum bo'lgan har qanday narsani sevuvchilarni jalb qiladi. So’nggi vaqtlarda jahon turizmida o’zga viloyat, davlat yoki qit’a xalqlari bilan muloqot qilish va gumanitar aloqalarni o'rnatish, qardosh xalqlar, turli etnoslar va millatlar, do'stlar va hokazolar bilan birga yashash, ularning turmush tarzini kuzatishga bo’lgan qiziquvchilar soni ortib, turistik sayohatlar tarmog’i kengaymoqda. Xalqaro turizmni rivojlantirishning etnik shart-sharoitlari shundaki, sayyoramizda 3mingga yaqin turli xalqlar yashaydi, ularning har biri o'z tarixi, madaniyati, urf-odatlari, an’anasiga, diniga ega bo’lish bilan birgalikda hozirda assimilyatsiya jarayonini boshqan kechirmoqdalar. Ko'p odamlarda o'zlarining tarixi, kelib chiqishini anglab, ta'lim va madaniy darajalarining o'sishi natijasida boshqa xalqlarning ham hayoti bilan to'liq tanishishga intilishlari kuchayib boradi. Bunga faqat xorijiy davlatlarga tashrif buyurish orqali erishish mumkin. Shunday qilib, xalqaro turizm faqat dam olish yoki sog’lomlashtirish emas balki boshqa xalqlarning hayotini tushunish vositasi sifatida ishlaydi.[1]

Turizm rivojlanishida hozirgi kunda yangi istiqbolli tarmoq ya’ni Etno-turizm (Madaniy turizm) rivojlanib bormoqda. Etno-turizm bu kognitiv sayohatlarning bir turi bo'lib, uning asosiy maqsadi ushbu hududda doimo yashab kelayotgan xalqlar, etnik guruhlarning me'morchiligi, madaniyati, urf-odatlari va hayotini o'rganish uchun ob'ektga tashrif buyurishdir.[2] Etnografik turizm - bu mintaqaning tarixiy va adabiy merosini bilish shakli bo'lib, bu potensial iste'molchining odamlarning asl hayotiga bo'lgan qiziqishi, xalq an'analari, urf-odatlari, ijodi va madaniyati bilan tanishishga asoslangan. Etnik turizm turli millat vakillari o'rtasidagi yaqin aloqalar va almashinuvni rivojlantirishga, ularning o'ziga xos madaniyatini jahon merosiga kiritishga xizmat qiladi. An'anaviy tantanalar, yashirin va muqaddas marosimlar, an'anaviy turar-joylarda yashash, an'anaviy hunarmandchilikni, mahalliy taomlar va ichimliklarni o'rgatish - bularning barchasi odatda "turistik paket" ga kiritilgan bo'lib, bu etnik turizm deb ataladi. Etnoturizm sayyohlarning xalqlarning haqiqiy hayotiga, xalq an'analari, marosimlari, ijodi va madaniyati bilan tanishishga qiziqishlariga asoslanadi. Etnik turizm ichki (masalan, shahar aholisining arxaik dialektlar, folklor, mahalliy xalqlarning kundalik hayoti, madaniyati va tillari bilan tanishish uchun shaharning chekka joylariga tashrif buyurishi) ham tashqi, ham tarixiy vatanga yoki qarindoshlarning tug'ilgan joylariga tashrif buyurish bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Etno-turizm bu shunday turizm tarmog’iki unda dam oluvchilar o’zlarining doimiy yashash sharoitlaridan tubdan farq qiladigan boshqa har qanday madaniyatni ziyorat qilish, masalan chet el mamlakatlariga sayohat qilish, tarixiy joylar, zamonaviy shahar, tumanlar, shaharning "etnik cho'ntagi" deb nomlangan - yarmarkalar, festivallar, simpoziumlar, seminarlarda ishtirok etish va ushbu hududda yashovchi xalqlar urf odati va madaniyati o’rganish jarayonlarini amalga oshiradilar.[3] Madaniy diqqatga sazovor joylar va tadbirlar ayniqsa turizm uchun kuchli magnit ekanligi, har bir turistni o’ziga jalb qilishi jahon mamlakatlari tajribasida isbotlangan. Etno-turizm ko’p hollarda “Madaniy turizm” atamasi bilan hamohang holda qo’llaniladi. Madaniy turizm moddiy yoki nomoddiy madaniy resurslar bo'lishidan qat'iy nazar va madaniy motivatsiyasidan qat'iy nazar, madaniy manbalarga tashrif buyurishni o'z ichiga olgan sayohatlarga ishlatiladi. Madaniy turizm tushunchasini to'g'ri tushunish uchun bir qator atamalarning ta'riflarini bilish kerak, masalan, madaniyat, turizm, madaniy iqtisodiyot, madaniy va sayyohlik imkoniyatlari, madaniy va sayyohlik taklifi va boshqalar.

Etnik turizm (yoki xalqaro terminda- sentimental turizm) asosan xalqaro sayohatlarga taalluqlidir. Etnik turizm ishtirokchilari avvalo o'zlarining kimligi, ildizlari, kelib chiqishi va qadriyatlarini izlaydilar, undan so’nggina o’zgalar hayoti va turmushini o’rganishga bo’lgan qiziqish o’z-o’zidan uyg’onadi. Ilmiy adabiyotlarda "etnik turizm" atamasi ikki ma'noda tushuniladi. Birinchi yondashuvga turli madaniy sohalardagi odamlar bilan tanishish va aloqalarni o'rnatish uchun madaniy sayohat sifatida qaraladi (madaniy xilma-xillikni his qilish istagi), ikkinchisida esa xuddi shu etnik guruhga mansub kishilarning sayohati. Etnik turizm juda katta ahamiyatga ega bo'lgan davlatlar quyidagilar: Buyuk Britaniya, Irlandiya, Avstraliya va Gretsiya, ular XIX asrda katta migratsiya ishtirokchilarining avlodlarini vujudga keltiradilar. Xalqlar ko’chishi markaziy Yevropada va ayniqsa Polshada katta migratsiya harakati, Ikkinchi Jahon urushi va uning siyosiy oqibatlari bilan bog'liq edi. Etnik turizmning dastlabki shakllanishi - g'arbiy va shimoliy Polsha mintaqalarida, qabristonlarga, yodgorliklarga tashrif buyuradigan maxsus joylarga sayohat qilgan sentimental nemislar, Isroil fuqarolari, yahudiylarning avlodlari ayniqsa Polshaga yahudiy madaniyati gullab-yashnagan joylarga tashrif buyurishlari orqali namoyon bo’ladi.

Etnik sayyohlar qiziqishlarida asosiy omil boshqa hududda yashovchi xalqlarning madaniyatini ko’rish, kuzatish va bevosita ishtirok etish istagidan kelib chiqadi. Sayohatchilar birinchi navbatda boshqa madaniyatning tajribasini sinab ko'rishni tanlaydilar va bu jarayon mahalliy jamoalar tomonidan namoyish etilgan spektakllar, taqdimotlar va diqqatga sazovor joylarni o'z ichiga olishi mumkin. Kengroq nuqtai nazardan, bu madaniy, meros, antropologik, qabila, qishloq va shunga o'xshash turizm turlarini o'z ichiga oladi. Etnik turizm, agar to'g'ri rejalashtirilsa va boshqarilsa, turizmning barqaror shakli sifatida targ'ib qilinishi mumkin va undan madaniyat va merosni asrab-avaylash, qashshoqlikni kamaytirish vositasi sifatida foydalanish mumkin. Zamonaviy birlashgan dunyoda inson o'ziga xosligini his qilish uchun chuqur tarixga va o'ziga xos madaniy an'analarga ega bo'lish uchun o'zini tanib olishga intiladi, etnik ildizlarini izlaydi va o'rganadi. Boshqa madaniyatlar va etnik xususiyatlarni bilish unga o'ziga xos noyob xalqlar va millatlarning ko'p qirrali dunyosi to'g'risida yaxlit tasavvur yaratishga imkon beradi.[4]

Bunday etnografik sayohatlarni bugungi kunda dunyoning u hox rivojlangan hox qoloq bo’lsin barcha davlatida topish mumkin. Chet el madaniyatiga qo'shilgan sayyoh zamonaviy dunyoning xilma-xilligini yaxshiroq tushunadi va o'zini tanib olish haqida o'ylaydi. Kichik qishloqlar aholisi uchun etnografik turizmni rivojlantirish - mahalliy jamoalarni jonlantirish, iqtisodiy ko'rsatkichlarni yaxshilash va aholining pasayishini kamaytirishning eng yaxshi usuli. Ammo umuman olganda, Etno-turizm madaniyatlararo bag'rikenglikni kuchaytiradi va mamlakatda milliy xilma-xillikni saqlashga yordam beradi.

Demak boshqa etnik guruhlar va madaniyatlarni bilish sayyohga o'ziga xos xususiyatlarga ega turli xil xalqlar dunyosining aniq va ajralmas manzarasini ko’rishga imkoniyat beradi. Umumiy holda Etnik turizm sifatida qabul qilinadigan ikkita asosiy tur mavjud.

• 
  birinchisi, hozirgi vaqtda mavjud bo'lgan, an'anaviy hayot va madaniyatning o'ziga xos xususiyatlarini saqlab qolgan aholi punktlariga tashrif. Ushbu aholi punktlarini oshkora namoyish deb nomlash mumkin. Vaqt nuqtai nazaridan esa bu manzilgohlar doimiy yoki vaqtincha bo'lishi mumkin (masalan, ko'chmanchi cho'ponlarning lageri, adashgan kollektorlar va boshqalar). Bunday turar-joylardan o'tgan sayyohlik yo'nalishlari ko'p. Ulardan eng mashhurlari Misrdagi Afrika badaviylarining joylari, Janubiy va Shimoliy Amerikadagi hindlarning qishloqlari, shuningdek, Avstraliyalik aborigenlarning aholi punktlari.
  
• 
  ikkinchi turi bu hayot muzeylari bilan tanishishdir. Ochiq osmon ostidagi muzeylar an'anaviy uy-ro'zg'or buyumlari va me'morchilik namunalarini o'zida mujassam etgan. Shu bilan birga, sayyoh bir madaniyat yoki ma’lum davrga tegishli bo'lgan obyektni shaxsan ko'rish, u yerdagi xo’jalikda foydalanilgan buyumlarni ko’zdan kechirishi, foydalanib ko’rishi, ular haqida ko’proq bilishi va o'z xalqining madaniyatini boshqa xalqlar madaniyati bilan qardoshligini his qilish imkoniyatiga ega bo’lishi mumkin.[5]
  

Etnografik obyekt - bu an'anaviy kundalik madaniyatda etnik namoyishlar to'g'risidagi ma'lumotlarni o'z ichiga olgan madaniy-tarixiy obyekt (yoki hodisa). Mutaxasisslar tomonidan Etnografik obyektlarning quyidagi toifalari ajratilgan:

1.Etnik guruh uchun an'anaviy uslubda qurilgan va etnik guruhning madaniy hayotidagi muayyan davr bilan bog'liq bo'lgan me'moriy yodgorliklar (bundan tashqari, ba'zi bir holatlarda me'morning etnik ahamiyati katta ahamiyatga ega emas);

2.Arxitektura va bezakdagi an'anaviy uslublar to'plamida ajralib turadigan ma'lum bir etnik guruh vakillarining konfessiyaviy mansubligini aks ettiradigan ibodatxonalar,

maqbaralar, qabristonlar an'anaviy qabr toshlari, ona tilidagi yozuvlar, bezaklar (noyob qabr toshlari bo'lgan alohida qabrlar ham obyekt bo'lib xizmat qilishi mumkin);

3.An'anaviy turar-joylar (turar-joy bo'lmagan, ammo tashqi ko'rinishini va ichki ko'rinishini saqlab qolgan;

4.Turar joy - an'anaviy ichki makon, bezak, uy-ro'zg'or buyumlari to'plami bilan;

5.Etnik turini saqlab qolgan aholi punktlari, u yoki boshqa etnik guruh vakillarining ixcham yashash joylarida, ko'chalarni an'anaviy tartibda joylashtirilishi, turar-joylar va uy-joylarning holati;

6.An'anaviy iqtisodiy turga mos keladigan uy-ro'zg'or buyumlari: quduqlar, favvoralar, tegirmonlar;

7.An'anaviy kiyimlardan foydalangan holda folklor ansambllari ishtirokidagi ommaviy bayramlar o'tkazish joylari;

8.Xalq hunarmandchiligi va an'anaviy kasblarni tiklash joylari;

9.Etnografik muzeylar, ko'rgazmalar, etnografik buyumlar majmualari;

10.Uzoq vaqt birga yashash joylarida turli millat vakillari tomonidan yaratilgan me'moriy yoki diniy inshootlar majmui;

11.Etnik xususiyatga ega bo'lgan arxeologik yodgorliklar (madaniy yodgorliklar).

Etnografik qishloqlar ko'pincha zarur ilmiy xodimlarga, tegishli ma'lumot bazasiga ega emas va qulay transport va geografik joylashuvga ega emas. Hindiston, Rossiya, Afrika davlatlarida etnografik turizm katta istiqbolga ega. Bu mamlakatlarning etnik xilma xilligi, o’ziga xos diniy va madaniy tarixga ega ekanligi, madaniy va tarixiy merosning haligacha yaxshi holatda saqlanayotganligi ularning ulkan turistik salohiyatidan dalolat beradi. Birgina Rossiya tarixi ko'plab muhim voqealarga boy - turli davrlarda qadimgi slavyanlar, vikinglar, polovtsiyalar, mo'g'ul-tatarlar, shvedlar, skiflar, geneoslar, yunonlar va boshqa xalqlar bu yerda o'z izlarini qoldirgan. Ruslar va russiy zabon xalqlar esa ulardan iymon, urf-odatlar, turli xil tashqi fazilatlarni va boshqalarni o'zlashtirgan. Rossiyada eng keng tarqalgan etnik turizm dasturi bu 18-19-asrlardan boshlab rus qishloqlariga tashrif buyurishdir. Sayyoh an'anaviy rus kulbasiga tashrif buyurishi, rus hayoti va qadimiy urf-odatlari bilan tanishishi mumkin. An'anaviy etnik turizm ko'pincha ichki bo'lib, fuqarolarni arxaik turmush tarzini tutgan vatandoshlarning hayoti, madaniyati va tili bilan tanishtirishni o'z ichiga oladi. AQShda hindularni bron qilish bo'yicha sayohatlar bunga misol bo'la oladi. Nostaljik etnik turizm o'zlarining tarixiy vatanlariga tashrif buyuruvchilarni o'z ichiga oladi, shuning uchun ko'pincha tashqi. Nostaljik turizmning o'ziga xos xususiyati sayyohlarning yoshi kattaroqligidir. Masalan, 90-yillardan boshlab ko'plab Sovet Ittifoqining sobiq aholisi ko'plab urushlar ta'sirida MDHga keldilar. Taqdirning sharoitlari ularni turli mamlakatlarda tarqatib yubordi va nostaljik turizm ularga o'z tarixiy vatanlarini yana ko'rish imkoniyatini beradi. Udmurt Respublikasi, Leningrad viloyati, Kavkaz va Yamalo-Nenets avtonom okrugida turizmning ushbu yo'nalishi bugungi kunda faol rivojlanmoqda. Tundraga kelish, vaboda yashash, Nenets uchun an'anaviy ochiq olovda ovqat pishirish, kiyik minish, baliq ovlash yoki ov qilish, namat turli narsalar to'qish va lasso otishni o'rganish - bu kabi turli xil takliflar eng talabchan va qaytarib bo'lmaydigan turistga mos kelishi mumkin.

Ekologik, etnografik va agroturizm elementlarini muvaffaqiyatli birlashtirgan Rossiyaning Shimoliy, Oltoy va Baykal mintaqalariga gastrollarning ommaviyligi asta-sekin o'sib bormoqda, bu esa Rossiyaning boshqa mintaqalarida ham bunday dasturlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun imkoniyatlar mavjudligidan dalolat beradi.

Buryat madaniyati - Baykal ko'li turizmining bitmas-tuganmas manbaidir.

Baykal mintaqasida resurs jihatidan qiziq bo'lgan narsalarning kontsentratsiyasi

etnik turizm manbai - bu Iordaniya o'yinlari kabi bayramlar, Surxarban, xalqaro "Altargana" Buryat madaniyati festivali. Aynan shu bayram, festivallarda buryat madaniyatini to'liq shakllantirib, jonli tomosha qilish, ulardagi xilma-xillikni kuzatish imkoniyati mavjud. Baykal ko'li - bu ekzotik madaniyatlarning chorrahasi bo’lib, Sibir xalqlari, ularning o'ziga xos tarixi va boy an'analar, urf-odatlarini o’zida mujassamlashtirgan.. Baykal mintaqasida ruslar bilan birgalikda - kazaklar (kashshoflarining avlodlari) va qadimgi Katrin Ikkinchi hukmronligi davrida Zabaykaldan quvg'in qilingan xalqlar o’zaro tinch va totuvlikda hayot kechiradi.. Buryat xalqi- an'anaviy ravishda bu yerlarda istiqomat qilgan tub aholi, Evenks va Tofalarning kichik millat vakillaridir. Shu bilan birgalikda Baykal bo’yida asosiy dunyo dinlari - Pravoslavlik, islom, buddaviylik, eng qadimgi budparast din bilan uyg'unlashgan – shamanizm o’zaro hamohanglikda birga yashaydi.[6] Baykal mintaqasining sayyohlik resurslari nafaqat tabiiy-arxeologik yodgorliklari, balki mintaqaning tabiati va madaniy merosi, shuningdek etnografik ob'ektlar, urf-odatlar, e'tiqodlar, marosimlar va boshqa madaniy tarkibiy qismlardan iborat tub joy aholisi hamdir. Tub joy aholisining yashash tarzi, madaniyatini kuzatish, o’rganish maqsadida turli yurtlardan ko’plab sayyohlar katta qiziqish bilan kelishmoqda. Sayyohlarda bu qiziqishning vujudga kelishi va ularni Baykal tomon chorlashida Baykalbo’yi mintaqasining madaniy makoni, madaniy muhiti va etnik xususiyatlari katta turtki bo’lmoqda. Sayyohlar orasida asosan Rossiyaning turli burchaklaridan kelgan sayyohlar bilan birgalikda chet ellik sayyohlar ham ko’pchilikni tashkil etmoqda.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1.uz.denemetr.com

2.vikipediya.uz

3.turistke.ru

4. tothostel.ru

5.Е.Н.Трофимов “Развитие этнографического туризма в Россиию” Вестник Рмат №4 2013.

6. Курдюков Виталий Николаевич аспирант Иркутский государственный университет. “Перспективы развития этнокультурного туризма Байкальского региона” Иркутск «Науки о Земле» 2011. Т. 4, № 2. С. 151–160 Онлайн-доступ к журналу:http://isu. ru/izvestia.