Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki
-§. Iste‟mol krediti, uning turlari va ahamiyati
Download 5.53 Mb. Pdf ko'rish
|
bank ishi (2) (1) (1)
6-§. Iste‟mol krediti, uning turlari va ahamiyati Mamlakatimizda iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish asosida aholining turmush darajasi va farovonligini oshirish, aholining kundan- kunga o‗sib borayotgan iste‘mol ehtiyojini qondirish, bu borada moliya institutlari imkoniyatidan foydalanish masalalariga katta e‘tibor qaratilmoqda. Mazkur yo‗nalishda belgilangan vazifalarni hal etishda aholiga iste‘mol kreditlari ajratish muhim o‗rin tutadi. Iste‘mol krediti aholida o‗z iste‘mol ehtiyojini qondirish uchun yetarli mablag‗lari bo‗lmaganda kredit hisobidan uni qondirishga imkon beradi. Iste‘mol krediti bilan bog‗liq munosabatlar 2006-yil may oyida kuchga kirgan ―Iste‘mol krediti to‗g‗risida‖gi O‗zbekiston Respublikasi qonuni bilan tartibga solinadi. Mazkur qonunga asosan iste‘mol krediti jismoniy shaxsga (iste‘molchiga) uning iste‘mol ehtiyojlarini qondirish maqsadida tovarlar (ishlar, xizmatlar) sotib olish uchun beriladigan kreditdir. Iste‘mol krediti 2 xil shaklda, ya‘ni moliyaviy iste‟mol krediti va tovar iste‟mol krediti shakllarida beriladi. Moliyaviy iste‟mol krediti sotib olingan tovarlar (xizmatlar) haqini to‗lash uchun pul mablag‗lari tarzida banklar va boshqa kredit tashkilotlari tomonidan iste‘molchiga beriladi. Iste‘mol kreditining ikkinchi shakli bo‗lgan tovar iste‟mol krediti iste‘molchiga iste‘mol tovarlarini (ishlarni, xizmatlarni) ishlab chiqaruvchi korxonalar yoki realizatsiya qiluvchi tashkilotlar tomonidan sotib olingan tovarlar, bajarilgan ishlar yoki ko‗rsatilgan xizmatlar haqini bo‗lib-bo‗lib to‗lash tarzida beriladi. Jismoniy shaxsning iste‘mol ehtiyojlari uchun mo‗ljallangan tovarlar (ishlar, xizmatlar) iste‘mol krediti obyekti hisoblanadi. Iste‘mol krediti iste‘mol krediti shartnomasi bo‗yicha to‗lovlilik, muddatlilik va ta‘minlanganlik shartlari bilan beriladi. Iste‘mol kreditini olmoqchi bo‗lgan mijoz kreditni qaytarib foiz bilan to‗lash uchun 435 shartnoma bo‗yicha mijoz bankka, kredit qoldiqda bank mijozga kelishilgan summani to‗lab berishi lozim. Kontokorrent kredit turli xil shakllarda: naqd pul, o‗tkazmali, veksellarni to‗lab berish, qimmatli qog‗ozlarni sotib olish va hokazo shakllarda mijozlarga berilishi mumkin. Kontokorrent hisob varag‗idan kreditlash uchun an‘anaviy shartlarga ega va kreditning ta‘minlanganlik, kafolatlanganligi holda rasmiy shartnoma tuziladi. Ko‗pincha, kontokorrent krediti bo‗yicha tuzilgan shartnoma kompaniya ko‗chmas mulkining ma‘lum qismi hisobiga ipoteka bilan ta‘minlanadi. Kontokorrent kreditining shartlari shartnomada batafsil yoritiladi. Kredit berish shartlari quyidagilarga bo‗linadi: - debitorlik krediti: chet el adabiyotlarida ular kredit uchun pul mablag‗larini mobilizatsiyasiga ketgan xarajatday qaraladi; - komission to‗lovlar: chet el iqtisodchilari tomonidan kredit bergandagi risk va rozilikni olgani uchun to‗lov sifatida harakterlanadi. Adabiyotlarda «sof foiz» termini ko‗p ishlatiladi, bu termin ssuda bo‗yicha foizlar va komission to‗lovlar summasini anglatadi. Debitorlik foizlari amalda ishlatib bo‗lingan kredit summasidan hisoblanadi. Ularning hisob-kitobi asosida Markaziy bankning hisob stavkasi va unga qo‗yilgan maxsus bank stavkasi yotadi. Kontokorrent krediti bo‗yicha foiz stavkalari chet el rivojlangan mamlakatlari bank amaliyotining eng yuqori foiz stavkalari safiga kiradi. Foiz stavkasini hisoblashda unga hisob stavkasi, nisbatan kichikroq qo‗shimcha foiz stavkasi va turli kredit bo‗yicha qo‗shimcha komission to‗lovlar kiritiladi. Bunda foizlarni hisoblashning ikki xil usulidan foydalaniladi: * debitorlik foizlari: foiz stavkasi va yillik 5 foizli foiz stavkasi amalda ishlatilgan kredit uchun; * kredit bo‗yicha komission to‗lovlar: kredit umumiy summasining 4 foizi agarda shartnomada ko‗rsatilan shart bo‗yicha kredit to‗liq ishlatilmasa; * debitorlik foizlarida: hisob stavkasiga ishlatilgan kredit summasining 2 foizi; * kredit bo‗yicha komission to‗lovlar: shartnomada ko‗rsatilgan kredit umumiy summasining 4 foizi miqdorida olinishi mumkin. Qarz oluvchi tomonidan foizni hisoblash usulini tanlash amalda ishlatilgan kreditning taxminiy o‗rtacha summasiga bog‗liq. Shunday holat bo‗lib qolishi mumkinki, taqdim etilgan kontokorrent kreditining miqdori mijozning majburiyatlari va talablari 436 o‗rtasidagi salbiy saldoni qoplay olmay qoladi. Bunday sharoitlarda bank o‗zining (maxsus) eng «ishonchli» mijozlariga maxsus bitim tuzmasdan ham uncha katta bo‗lmagan kontokorrent kreditini ajratishga ruxsat beradi. Agar salbiy saldo shartnomada kelishilgan summadan ortib ketish hollari ro‗y bersa, bank bu holatning sabablarini aniqlab, zaruriyat tug‗ilsa, qarz oluvchi bilan yangi bitim tuzadi. Kontokorrent kreditini vaqtincha kengaytirish hisob varag‗i egasining hisob varag‗ida yuzaga kelgan saldosini qoplashga ketadigan xarajatlarining yanada oshishiga olib kelishi mumkin. Odatda, kontokorrent krediti bank tomonidan garov asosida beriladi. Garov sifatida ipoteka mijozning (to‗lovga layoqatsizligi tufayli) uzoq muddatli talablaridan voz kechishi, garovga qo‗yilgan mol-mulk va uchinchi shaxslar tomonidan berilgan kafolatlar xizmat qiladi. Kontokorrent krediti bo‗yicha hisob-kitoblar, ma‘lum vaqt oraliqlarida, qoida bo‗yicha, chorakda yoki yarim yillikda bir marta amalga oshiriladi. Bunda o‗tgan davrdagi joriy to‗lovlar va tushumlar aniqlanadi va kontokorrent kreditining amalda ishlatilgan summasi hisoblanadi. Shuningdek, amaliyotda kontokorrent krediti uchun foiz hisoblashda zinama-zina usulidan ham foydalaniladi, unda foiz to‗lovlari alohida har bir kredit summasidan emas, balki hisob varag‗idagi mos saldodan undirib olinadi. Foizlarni hisoblayotganda turli rivojlangan davlatlarda turli vaqt oraliqlari qo‗llanilgani uchun ularning qanday usuldan foydanilishini hisobga olish kerak. Shveysariya, Germaniya, Daniya, Shvetsiya va Norvegiyada foizlarni hisoblashda 360 kundan iborat yil va 30 kundan iborat oy olinadi. Belgiya, Gollandiya, Ispaniya, Frantsiya va Italiyada «bank» yili 360 kundan iborat. Lekin oylar hisobida ularning amaldagi soni olinadi. Angliya, Portugaliya va boshqa davlatlarda hisobot yili 365 kundan, oylar ham amaldagi kunlar sonidan iborat bo‗ladi. AQShda kontokorrent hisob varag‗idan kredit foizini hisoblaganda yil 365 kundan iborat, pul va hisob-kitob operatsiyalarining oborotida esa asos qilib 360 kun olinadi, ikkalasi bo‗yicha ham oylarni hisobga olganda, ularning amaldagi kunlar soni olinadi. Kontokorrent hisob varag‗ini ochish muddati bank va mijoz o‗rtasidagi shartnomada kelishiladi. Shartnomada foiz stavkasi ham aniqlanadi. Foiz stavkalari debet va kredit operatsiyalari bo‗yicha 445 xatarining oldini olish maqsadida qarz oluvchi tomonidan garovga muomaladagi tovarlar taqdim etilganda, muomaladagi tovarlar 0,5 tuzatish koeffitsiyentini qo‗llagan holda baholash qiymati bo‗yicha garovga qabul qilinadi. Garov shartnomasida bankning muomaladagi tovarlarni sotishdan qarz oluvchining barcha depozit hisob varaqlariga kelib tushayotgan mablag‗larni, birinchi navbatda, aktseptsiz tartibda muddatida qaytarilmagan kredit hamda hisoblangan, ammo muddatida to‗lanmagan foizlar to‗loviga yo‗naltirish mumkinligi belgilab olinishi mumkin. Kredit hujjatlari yig‗ma jildi to‗liq tahlil qilinganidan keyin bankning (bank filialining) kredit qo‗mitasi revolver kreditini berish yoki berishni rad etish haqida qaror qabul qiladi. Kredit berish rad etilgan taqdirda bank bu haqda qarz oluvchini 3 bank ish kunida yozma ravishda xabardor qiladi. Revolver krediti berish haqida qaror qabul qilingan taqdirda bank bilan qarz oluvchi o‗rtasida kredit shartnomasi tuziladi. Kredit shartnomasida kredit liniyasi limitining summasi, kredit bo‗yicha amaldagi qarzdorlikka hisoblanadigan foiz stavkasi miqdori va foizlarni to‗lash muddatlari, kreditni o‗z vaqtida qaytarmaganlik uchun qo‗shilagan penyalar summasi ko‗rsatiladi. Revolver kreditlari alohida ssuda hisob varag‗idan ochilgan kredit liniyasi limiti doirasida qarz oluvchining to‗lov topshiriqnomalari asosida to‗lovlarni amalga oshirish yo‗li bilan ajratiladi. Tijorat banklari shartnomaning butun amal qilish davri mobaynida kreditdan foydalanishning doimiy monitoringini amalga oshiradilar. Monitoring jarayonida qarz oluvchining moliyaviy-xo‗jalik faoliyati, uning tuzilgan shartnomalarga (buyurtmalarga) muvofiq holda mahsulot yetkazib berishga oid majburiyatlarini bajarishi, ishlab chiqarish hajmlari, noishlab chiqarish xarajatlari, foydasi, o‗z aylanma mablag‗larining mavjudligi dinamikasi, tovar-moddiy boyliklar zaxiralari holati, aylanma mablag‗larning aylanishi tahlil qilinadi. Bank qarz oluvchining ko‗rsatkichlarini qarz oluvchining kredit hujjatlari yig‗ma jildida tizimlashtirgan holda kreditga layoqatliligini doimiy monitoring qiladi. Revolver kreditni va uning hisoblangan foizlarini to‗lash qarz oluvchi tomonidan talab qilib olinguncha depozit hisob varag‗idan to‗lov topshiriqnomalari asosida amalga oshiriladi. Qarz oluvchi revolver kredit bo‗yicha asosiy qarz va hisoblangan foizlarni kredit shartnomasida ko‗rsatilgan muddatda to‗lamasa, bank muddati o‗tgan qarzdorlik va hisoblangan foizlarni kredit shartnomasida 444 korxonalariga – aylanma mablag‗larini to‗ldirish uchun muntazam to‗lovlarni amalga oshirish maqsadida ochiladi. Kredit tamoyillaridan kelib chiqib revolver krediti ham mijozlarga qaytarishlik, to‗lovlilik, ta‘minlanganlik, muddatlilik va maqsadli foydalanishlik tamoyillari asosida beriladi. Revolver kreditlarini berish uchun qayta tiklanadigan kredit liniyasi bir yilgacha bo‗lgan muddatga ochiladi. Revolver kreditlarini muddati o‗tgan (90 kundan ortiq) kreditorlik qarzdorligiga ega bo‗lgan korxonalarga berilishiga yo‗l qo‗yilmaydi. Revolver kreditlari ta‘minoti sifatida korxonaning oborotida yoki muomalada bo‗lgan tovarlari va boshqa ta‘minot turlari, ba‘zi hollarda bir kredit bo‗yicha bir necha ta‘minot turlari qabul qilinishi mumkin. Qarz oluvchi tomonidan muomaladagi tovarlari bilan bog‗liq risklar kredit liniyasi hamda unga hisoblangan foizlarning umumiy summasidan kam bo‗lmagan miqdorda o‗z hisobidan sug‗urtalashi, shuningdek, ushbu kredit bo‗yicha majburiyatlar to‗liq bajarilgunga qadar sug‗urta muddati uzaytirilishi lozim. Revolver kreditlari bank va mijoz o‗rtasida tuzilgan shartnoma asosida ilgari olingan kreditlar va hisoblangan foizlar bo‗yicha muddati o‗tgan qarzdorlik mavjud bo‗lmagan hollarda beriladi va kredit bo‗yicha foiz stavkasi miqdori, shuningdek, kredit shartnoma shartlari buzilgan hollarda qo‗llaniladigan choralar kredit shartnomasida aks ettiriladi. Zarar ko‗rib ishlayotgan, nolikvid balansga ega bo‗lgan qarz oluvchilarga revolver kreditlar ajratilmaydi, ilgari berilgan kreditlar esa shartnomada ko‗zda tutilgan tartibda muddatidan oldin undirib olinadi. Revolver kreditini olish uchun qarz oluvchi kredit buyurtmasi bilan birga bankka: pul oqimlari majburiy tartibda ko‗rsatiladigan biznes-reja; so‗nggi hisobot davri uchun tegishli davlat soliq xizmati organi tomonidan balans qabul qilinganligi qayd etilgan buxgalterlik balansi, debitorlik va kreditorlik qarzlari haqidagi ma‘lumotnoma, shuningdek, 90 kundan oshgan qarzdorliklar bo‗yicha taqqoslash dalolatnomalari; revolver kreditlari qaytarilishining bir yoki necha ta‘minoti turlarini taqdim etilganligi haqidagi hujjatlarni taqdim qiladi. Kredit shartnomasi tuzilgunga qadar bank o‗z kredit siyosatining talablariga muvofiq mijozning kredit hujjatlari yig‗ma jildini, qarz oluvchining kreditga layoqatligi, likvidliligi, kredit tarixi, uning rahbarining nufuzi va boshqa ma‘lumotlarni tahlil qiladi. Kreditning ta‘minoti bo‗yicha olingan muomaladagi tovarlar yoki boshqa ta‘minot turlari bo‗yicha garov shartnomasi tuziladi. Kredit qaytarilmasligi 437 turlicha bo‗lishi, bunda kredit operatsiyalari bo‗yicha foizlar, debetdagiga qaraganda pastroq yoki, aksincha, bo‗lishi mumkin. Operatsiyalar bo‗yicha foizlardan tashqari, kontokorrent bo‗yicha bank xizmatlari uchun komissiya ham hisoblanadi. Bank uchun eng muhim bo‗lgan shartlar bajarilmaganda sanktsiya qo‗lash, kontokorrent krediti bo‗yicha qat‘iy rejim o‗rnatish yoki kreditlash usuli o‗zgartirish mumkin. Kontokorrent hisob varag‗idan kreditlashni tashkil qilishning asosi - kreditning rejadagi miqdoridir. Unda kreditlashning obyekti aylanma mablag‗larga bo‗lgan ehtiyojlar va ularning manbalari o‗rtasidagi farq sifatida belgilanadi. Kreditga bo‗lgan ehtiyoj quydagilardan tashkil topadi: aylanma aktivlar qoldig‗i; ortilgan yuklar; muddati kelmagan to‗lovlar; debitorlik qarzlari v.b. Bu farq hisob-kitobi yiliga yoki kvartallarga bo‗lib, mijozning aylanma mablag‗lar balansi asosida aniqlanadi. Kelgusi yilda aylanma mablag‗lar manbalarining ularning joylashuvidan ortib ketishi rejalashtirilgan bo‗lsa, bunda bank bo‗sh mablag‗larning qoldig‗ini muddatli depozitga qo‗yishni tavsiya qiladi, qarz mablag‗lariga ko‗zda tutilmagan tarzda ehtiyojlar paydo bo‗lsa, uni overdraft shaklida kreditlash mumkin. Kreditning qaytarilishini ta‘minlashni nazorat qilish bank tomonidan turli xil usullarda, avvalo, balansdagi aylanma mablag‗larni rejalashtirilgani va amaldagilarini solishtirish yo‗li bilan amalga oshiriladi. Nazoratning ikkinchi usuli har kvartalda kontokorrent krediti bo‗yicha qarzni rejalashtirilgan kredit miqdori bilan taqqoslash hisoblanadi. Agarda chorak davomida o‗rtacha qarzdorlik rejalashtirilgan kredit summasining 20 foizidan oshib ketsa, unda kreditning rejalashtirilgan miqdorining oxiriga chegaralari belgilab olinadi. Kontokorrent kreditida kredit uchun to‗lovlar kredit resurslari uchun o‗rtacha to‗lov, bank xarajatlarini (qoplash uchun qo‗shimcha to‗lov), riskini va daromad hosil bo‗lishini qoplash uchun qo‗shimcha to‗lov, shuningdek, ssuda aylanishining tezligi kamayganda, sekinlashganda jarima to‗lovlar va boshqalardan tashkil topadi. Download 5.53 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling