Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

Multiplikatsiya jarayoni va uni majburiy zaxira tomonidan 
cheklanishi quyidagi ko„rinishga ega 
 
Banklar
Depozit 
Kredit (2-4) 
Zaxira 
(2*20/100) 
1 
2 
3 
4 
Bank A 
1000 
800 
200 
Bank B 
800 
640 
160 
Bank V 
640 
512 
128 
Bank S 
512 
409,6 
102,4 
JAMI 
5000 
4000 
1000 
A bankdagi dastlabki depozit 1000 birlikning 20% i (200 birlik) 
majburiy zaxira sifatida Markaziy bankka o‗tkazilgandan keyin tijorat 
bankining kredit berish imkoniyati 800 birlikni tashkil qiladi. Bu kredit 
mijozga berilgandan keyin boshqa bankda depozitga aylanishi mumkin. 
Masalan, ushbu berilgan kredit summasi B bankining mijozi bo‗lgan 
mahsulot yetkazib beruvchining hisob varag‗iga sotuvdan tushum 
shaklida kelib tushadi. A bankning krediti B bankda depozitni vujudga 
keltiradi. B bank bu depozitdan kredit beradigan bo‗lsa, majburiy 
zaxirani hisobga olgan holda (800*20/100) uning miqdori 640 (800-160) 
birlikka teng bo‗ladi. Ushbu jarayonni oxirigacha (ya‘ni depozit va kre-
ditlarning to‗liq ishlatilishigacha) tasavvur qiladigan bo‗lsak, 1000 
birlikda shakllantirilgan dastlabki depozit miqdori, majburiy zaxira dara-
jasi 20% bo‗lganda barcha banklar bo‗yicha 5000 birlikkacha, 800 
birlikka teng bo‗lgan dastlabki kredit miqdori esa 4000 birlikka o‗sishi 
mumkin.
Agar majburiy zaxira yo‗q deb taxmin qilinsa, nazariy jihatdan 
depozit multiplikatsiyasi va kredit ekspansiyasi cheksizlikka teng va tes-
karisi, majburiy zaxira 100% bo‗lgan taqdirda depozit multiplikatsiyasi 
0 ga teng bo‗ladi. 
Depozit (yoki kredit) multiplikatsiyasining maksimal miqdori yoki 
chegarasini hisoblash uchun quyidagi matematik formuladan foydala-
niladi: 
R
Д
Д
1
0
• 
Bunda: 
D – bank tizimida shakllantirilish mumkin bo‗lgan depozitning 
maksimal miqdori; 
137
D
0
– dastlabki depozit; 
R – depozit birligiga teng keladigan majburiy zaxira. 
Yuqorida keltirgan misolimizda depozit multiplikatsiyasi koef-
fitsiyenti 5 yoki 5000 birlikka (D=1000*(1/02)), kredit multiplikatsiyasi 
koeffitsiyenti esa 4 yoki 4000 birlik (K=800*(1/0,2))ka teng. 
Multiplikatsiya darajasi majburiy zaxira darajasiga teskari mutano-
sib ravishda o‗zgaradi, demak, majburiy zaxira darajasi oshsa, bank 
tizimining kredit salohiyati imkoniyatlari ham kamayadi. 
Depozit multilikatsiyasi va kredit ekspantsiyasi g‗oyasi quyidagi 
iqtisodiy zaruriyatni keltirib chiqaradi: har qanday tijorat banki depozit-
larni qabul qila turib, o‗z mijozlari oldidagi majburiyatlarni bajarishlari 
uchun uning ma‘lum bir qismini likvidlilik zaxirasi sifatida saqlashlari 
lozim. Shu bois tijorat banklarining kredit berish salohiyati miqdori bank 
tomonidan jalb qilingan moliyaviy resurslar, majburiy zaxira va likvidli-
lik zaxirasi hajmiga bog‗liqdir.
Umuman olganda, tijorat banklarining kreditlash salohiyatini 
baholashda jalb qilingan mablag‗lar, ya‘ni depozitlarning umumiy 
summasi bilan majburiy zaxira hamda tijorat banklari tomonidan o‗z 
likvidligini ta‘minlash uchun ajratmalar salmog‗iga e‘tibor qaratish 
lozim.
Kredit potensiali (salohiyati) miqdori (Ks)ni qisqacha holda 
quyidagi formula bilan ifodalash mumkin: