Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki
Download 4.25 Mb. Pdf ko'rish
|
Bank ishi (2)
- Bu sahifa navigatsiya:
- Fransiya va Belgiyada
|
Savollarga javoblar bank b
o„limida suhbat, telefon yoki anketani t o„ldirish orqali aniqlanishi mumkin. Nemis banklarida mijozning t o‗lovga layoqatliligini baholashda arizaning ―Oylik daromad hisobi‖ bo‗limi asosiy o‗rin egallaydi. Hozirgi vaqtda Germaniyadagi barcha tijorat banklari individual shaxslarga berilgan ssudalar t o‗g‗risida Bundes bankning maxsus departamentiga ma‘lumot berishlari shart. Bu bankning shu sohadagi faoliyatini nazorat qilishga imkoniyat yaratib beradi. Fransiya va Belgiyada tijorat banklari Markaziy bankdan individual ssudalarni t o‗lamaydiganlar haqida ma‘lumot olish huquqiga ega. Lyuksemburgda bank sirini saqlash zaruriyati tufayli bu huquq ishlatilmaydi. Lekin mijozning, masalan, jam g‗arma depozitini ssuda olingan bankka k o‗chirish imkonyati berilgan. Bulardan tashqari mijoz kreditni t o‗lay olmasa, bankka uning maoshidan kredit summasini akseptsiz shaklida undirib olish huquqi berilgan. Bular bilan bir qatorda mijoz obr o‗sini baholash ham juda muhimdir. Buni baholashning bir y o‗li – kredit skoring yo‗lidir. Skoringni (ochko, ball yi g‗ish) har bir bank holati, vaziyatiga qarab o‗zlari ishlab chiqadilar. Skoring - «scoring» - inglizcha ” score” so‗zidan olingan bo‗lib, ochko yoki ballarni hisoblash degan ma‘noni bildiradi. Banklar faoliyatida esa skoringga kredit berish bo‗yicha qaror qabul qilishning asosi, kreditlar bo‗yicha risklarni baholash tizimining usuli sifatida qarash mumkin. Yanada aniqroq qilib aytganda, skoring bank tomonidan qator kompleks ko‗rsatkichlar va statistik usullar asosida kredit oluvchi mijozning kreditga va to‗lovga layoqatliligiga baho berish orqali, uning kreditni to‗lay olish yoki olmaslik ehtimolini aniqlashdan iborat. Skoring baholash kompyuter dasturi orqali amalga oshirilib, u mijoz turmush tarzi va faoliyatining turli tomonlarini o‗zida aks ettiruvchi bir necha xil tasniflarni o‗zida mujassamlashtirgan matematik model va usullar majmuasi hisoblanadi. Skoringning ishlash prinsipi shundaki, mijoz tomonidan to‗ldirgan anketa ma‘lumotlari asosida u to‗g‗risida ma‘lumotlar yig‗iladi. Mijozning bank xodimi tomonidan ishlab chiqilgan anketa savollariga bergan javoblarining har biri aniq ballar bilan baholanadi. Baholash mijozning kredit tarixi va 336 keyingina kuchga kirishi mumkinligi t o‗g‗risidagi shart kiritilgan b o‗lishi kerak. Kafolatda nazarda tutilgan kafilning benefitsiar oldidagi majburiyati kafolat berilgan summani t o‗lash bilan cheklanadi. Kafilning prinsipaldan kafolat b o‗yicha benefitsiarga to‗langan summalarni regress tartibida t o‗lashni talab qilish huquqi kafilning prinsipal bilan bajarish yuzasidan kafolat berilgan kelishuvda belgilab q o‗yiladi. Berilgan kafolat b o‗yicha uning amal qilish muddati davomida prinsipialning moliyaviy ahvoli va kafolat berish bilan bo g‗liq bitimlarning ijrosi doimiy nazorat qilib boriladi. Prinsipial moliyaviy ahvoli yomonlashganda yoki u tomonidan kafolat berish t o‗g‗risidagi shartnomaga rioya qilinmaganda, kafolat berish t o‗g‗risidagi shartnoma b o‗yicha ta‘sir choralari qo‗llaniladi. Bank tomonidan kredit (lizing) qaytmaslik xavfi yuzasidan boshqa banklarning kafolati qabul qilinishi mumkin. Bunday holatda, boshqa shartnomalar kabi berilayotgan kafolat shartlari kredit (lizing) shartnomasi shartlariga muvofiqligi va boshqa shartnomaning muhim shartlari bank tomonidan o‗rganib chiqiladi. Boshqa banklarning kafolati kafolat bergan Bosh bankining vakolatli rahbarlari tomonidan tasdiqlangan ( ma‘qullangan) bo‗lgandagina qabul qilinishi mumkin. Tijorat banklari tomonidan berilgan kafolatlar b o‗yicha prinsipalning moliyaviy ahvoli, kredit tarixi va prinsipal faoliyat k o‗rsatayotgan iqtisodiyot tarmog‗i holatini hisobga olgan holda, uning kreditga layoqatliligidan kelib chiqib belgilangan tartibda ehtimoliy y o‗qotishlarga qarshi zaxira shakllantirishi lozim. Prinsipalning kredit layoqatliligi ―yaxshi‖, ―standart‖, ―substandart‖, ―past‖ va ―yomon‖ kabi tasniflanadi. Kreditga layotqatliligi ―yaxshi‖ deb e‘tirof etilgan prinsipal berilgan kafolatlar b o‗yicha ehtimoliy yo‗qotishlarga qarshi zaxira shakllantirilmasligi mumkin . ―Standart‖ kreditga layotqatlilik k o‗rsatkichlariga ega bo‗lgan prinsipal berilgan kafolat summasining 10 foizi miqdorida, ―substandart‖ deb e‘tirof etilgan prinsipal berilgan kafolat summasining 25 foizi miqdorida, kreditga layotqatliligi ―past‖ deb e‘tirof etilgan prinsipal berilgan kafolat summasining 50 foizi miqdorida, ―yomon‖ kreditga layoqatlilik ko‗rsatkichlariga ega bo‗lgan prinsipal berilgan kafolat summasining 100 foizi miqdorida ehtimoliy y o‗qotishlarga qarshi zaxira shakllantirilishi lozim. 321 ishchilar o‗rtasidagi, boshqaruvchi va xodimlar o‗rtasidagi munosabatlarni ham o‗rganadi. Shuningdek, bank foydalanilayotgan texnologiyalar, vositalar, ularning yangiligini va raqobatbardoshligini o‗rganadi, bozorlarni egallash imkoniyatlari va boshqalarni baholaydi. Keyingi paytlarda, ayniqsa, iqtisodiy rivojlangan davlatlarda bank mijozlarining ma‘naviy-axloqiy sifatlariga tobora ko‗p e‘tibor berilmoqda. Bu sifatlarning yetarli darajada aniq baholash imkonini beruvchi testlar va uslublar yaratildi. Ana shunday testlardan biri ―qizil signallar tizimi‖ bo‗lib, u xorijiy banklar xodimlarining fikricha mijozlarning ishonchliligini aniqlashga imkon beradi. ―Qizil signallar tizimi‖ to‗g‗risida qisqacha to‗xtalamiz. Bu tizim qarz oluvchining faoliyatiga baho beruvchi bir necha b o‗limlardan iborat: I. Qarz oluvchi tarixidan signallar: - Yaqin, o‗tmishdagi moliyaviy axvoli yoki noqobilligi. - Qarz oluvchi ma‘lumotlaridagi nomutanosibliklar va qarama- qarshiliklar. II. Qarz oluvchini boshqarishga doir ―signallar‖: - Qarz oluvchining ishonchli aloqalari mavjud, hamkorni qidirmoqda. - Boshqaruvchining past ma‘naviy sifatlari. - Boshqarish uchun xodimlar, oila a‘zolari, kompaniya xo‗jayinlari orasida kurash. - Boshqarishdagi tez-tez o‗zgarishlar. - Boshqaruvchining hovliqma xarakteri. - Boshqaruvchilarning kreditlash jarayonini tezlashtirishga harakat qilishlari yoki aralashishlari. III. Aylanma aktivlar. Ishlab chiqarish faoliyatini aks ettiruvchi ―signallar‖. - Mol yetkazib beruvchilar va xaridorlar qatoridagi farqlar. - Qarz oluvchinig o‗z debitorlari ustidan nazorati susayganligi. - Qarz oluvchining bugungi kunda muammolarni boshidan kechi- rayotgan sohaga tegishliligi. - Balansining aktiv va passiv moddalari bo‗yicha mutanosibligi. IV. Kreditlashga tegishli ―signallar‖: - Qarz oluvchi kredit maqsadini aniq ko‗rsatmaydi. - Qarz oluvchida qarzni to‗lash bo‗yicha aniq dastur yo‗q. 322 - Kreditni to‗lash bo‗yicha zaxira mablag‗lari yo‗q. - Qarz oluvchi maqsadi moddiy ta‘minotga ega emas. - Qarz oluvchining kredit savolnomasi yomon asoslangan. - Qarz oluvchi bir vaqtning o‗zida ham aktivlari, ham umumiy kapitali garoviga ssuda olishni m o‗ljallagan. - Kredit bevosita qiymat tashkil etiluvchi, ishlab chiqarish ja- rayoniga emas, balki muomala sohasiga yo ‗naltirilgan. - Kreditni qaytarish muddati to‗liq asoslanmagan. V. Belgilangan normalarda chetlashish ―signallari‖: - O‗z xo‗jalik faoliyati bo‗yicha hisobot ma‘lumotlarini taqdim etish davriyligidagi buzilishlar. - Bank hisob varaqlarini yuritishdagi normalarda chetlashishlar. - Kreditlash shartlarining qayta ko‗rilishi; kreditni qaytarish sxemasidagi o‗zgarishlar; ssudani cho‗zish bo‗yicha iltimoslar. - Xo‗jalik faoliyati moliyaviy ko‗rsatkichlarining rejadan farqlanishi. - Qarz oluvchining mahorati va hisob tizimlarida chetlanishlar. Kreditga layoqatlilikni baholash bilan birga bank kreditdan foydalnishning iqtisodiy samaradorligini ham tekshiradi. Buning uchun qarz oluvchining kredit olishdan maqsadini tasdiqlovchi hujjatlar k o‗rib chiqiladi. Bank qarz oluvchining maqsadining haqqoniyligini, ularni (talab, taklif, sifat va miqdor, narxi, raqobatchilarning qarshiligi va boshqa k o‗rsatkichlari bo‗yicha) shakllanayotgan bozor konyunkturasiga mos kelishini baholaydi. Shu bilan birga, bank mijoz kredit s o‗ragan faoliyat turi b o‗yicha daromad va xarajatlarni solishtiradi. Bank kreditdan foydalanish natijasida mijozning o‗z xarajatlarini qoplashi va kreditning qaytarilishiga yetarli daromad olishga imkon b o‗lishi lozim. Ana shunday baholashlarga asosan bank kreditni berish (yoki uni rad etish) t o‗g‗risidagi qaror qabul qiladi. Mijozning kreditga layoqatliligiga qarab bank kredit b o‗yicha foiz, muddat va summasini o‗zgartirishi mumkin. Bu parametr qarz oluvchi bilan muhokama etiladi va kredit shartnomasida belgilab q o‗yiladi. K o‗rib chiqqanimizdek, turli mamlakatlarda kreditga layoqatlilikni aniqlashda turlicha yondashuvlar b o‗lsada, ularning asosiy maqsadi bank tomonidan beriladigan kreditlarning samarali ishlatilishi va ularning o ‗z vaqtida bankka qaytib kelishini ta‘minlashdan iborat. 335 majburiyatlarining chegaralari, kafolatni chaqirib olish asoslari, shartnoma b o‗yicha javobgarlik, uni bekor qilish va boshqa rekvizitlar k o‗rsatiladi. O‗zbekiston Respublikasining banklarga oid qonun hujjatlariga, shu jumladan, Markaziy bank tomonidan o‗rnatilgan iqtisodiy me‘yorlarga rioya etmayotgan hamda kredit portfelida 6 foiz va undan yuqori miqdordagi t o‗lov muddati o‗tgan yoki muammoli aktivlari mavjud b o‗lgan tijorat banklari tomonidan kafolat berish taqiqlanadi. Undan tashqari tijorat banklari tomonidan berilgan jami kafolat va prinsipal tomonidan qoplanmagan benefitsarga t o‗lab berilgan mabla g‗lar summalarining yig‗indisi birinchi darajali bank kapitalining 25 foizidan oshmasligi kerak. Bank kafolatini olish xohishida b o‗lgan mijoz (prinsipal) zarar k o‗rib ishlamayotgan bo‗lishi hamda likvid balansga ega bo‗lishi, muddati o‗tkazib yuborilgan kreditorlik qarzlarining mavjud b o‗lmasligi, oxirgi uch moliyaviy yil natijalari bo‗yicha ijobiy auditorlik xulosasiga hamda ijobiy kredit tarixiga ega b o‗lishi lozim. Agarda mijoz bank kafolatini olgandan keyin shartnoma shartlarini buzsa, bank tomonidan kafolat chaqirib olinishi mumkin. Buning uchun bank kafolat berishda uning chaqirib olish mumkinligi yoki mumkin emasligini aniq belgilab q o‗yishi va bu shartnomada aks ettirilgan bo‗lishi lozim. Bank tomonidan berilgan kafolatda uning berilgan kuni va amal qilish muddati va agar bankning boshqa shartlari b o‗lsa ular ham.ko‗rsatilgan b o‗lishi kerak. Bankda berilgan barcha kafolatlar bo‗yicha ularning summasi, shartlari, muddati va turi t o‗g‗risida alohida hisobot yuritiladi. Kafolat Bosh bank tomonidan beriladi, kafolat berish masalasi Bosh bankning kredit q o‗mitasi tomonidan ko‗rib chiqiladi va uning qarori asosida amalga oshiriladi. Aksariyat banklarda Bosh bank tomonidan bank filiallariga kafolat berish huquqining taqdim etilishiga y o‗l qo‗yilmaydi. Ammo ba‘zi banklarning Kredit qo‗mitasi ma‘lum turdagi kafolatlarni berish b o‗yicha qaror qabul qilish vakolatlarni filial kredit komissiyalariga berishi mumkin. Bunday hollarda bank filiali kredit komissiyasi bank kafolati berish t o‗g‗risida ijobiy qaror qabul qilgandan s o‗ng, agarda, unga kafolat berish huquqi berilmagan bo‗lsa, k o‗rsatilgan hujjatlarni va, shuningdek, bank kafolati berish to‗g‗risidagi shartnomani imzolagan holda Bosh bank kredit qo ‗mitasiga hujjatlarni taqdim qiladi. Bank filiali va mijoz o‗rtasidagi bank kafolati berish t o‗g‗risidagi shartnomada uning kredit qo‗mitasi roziligi olingandan 334 tuziladi. Bunda, bank kafolat berishdan oldin uning uchun undiriladigan haq t o‗g‗risida mijozga tushuntirish berib, u bilan kelishib olinishi va bu shartnomada k o‗rsatib o‗tilishi kerak. Kafolat asosiy qarz b o‗yicha hisob-kitoblardan yoki kreditor va asosiy qarz oluvchi o‗rtasidagi shartnomadan ajralgan holdagi mustaqil majburiyat hisoblanadi Amaliyotda kredit tashkilotlari tomonidan beriladigan bank kafolatlarining turli xildagi k o‗rinishlari mavjud Bank kafolati (xuddi kafillik kabi) kredit majburiyatlarini qoplash vositasi hisoblanadi va u ancha qulay vosita b o‗lib, moliyaviy yo‗qotishlardan qochish maqsadida kreditorlar tomonidan keng foydalaniladi Bank kafolatini olish uchun mijoz (prinsipal) bankka yozma ravishda ariza (kafolat buyurtmasi) bilan murojaat qilishi kerak. Arizada s o‗ralgan kafolat turi, summasi va muddatlari hamda kafolat uchun qarama-qarshi ta‘minot turi taklif qilinadi. Mijoz o‗z arizasi bilan birga kafolatdan foydalanishning butun davrini o‗z ichiga olgan pul oqimi tahlili k o‗rsatilgan biznes-rejasini, davlat soliq xizmatining mahalliy (tuman) organi tasdiqlagan oxirgi hisobot sanasi b o‗yicha buxgalteriya balansi moliyaviy natijalari haqida hisobot, muddati o‗tgan debitorlik va kreditorlik qarzdorlik haqidagi ma‘lumotnoma, shuningdek, 90 kundan ziyod qarzlarga doir solishtirish dalolatnomalari va oxirgi uch moliyaviy yil natijalari b o‗yicha auditorlik xulosasi, kafolat ta‘minotiga doir hujjatlar, shartnomalarni imzolash huquqini tasdiqlovchi hujjatlar, mijozning (prinsipalning) kreditori (benefitsiar) tomonidan talabnomasiga doir hujjatlarni taqdim etishi lozim. Bank ham o‗z navbatida u bergan kafolat b o‗yicha majburiyatni o‗z vaqtida bajarishning ta‘minotiga e‘tibor qaratadi. Mijoz bankka likvidli mol- mulk yoki qimmatli qo g‗ozlarni garovga qo‗yishi, kafolat bo‗yicha majburiyatni bajarmaslik xatarining su g‗urta qilinganligi to‗g‗risidagi su g‗urta polisi va boshqa ta‘minotni, ta‘minot turlaridan birini taqdim etishi lozim. Bank hujjatlar bankka kelib tushgan kundan boshlab yigirma bank kuni ichida kafolat berish yoki kafolat berishni rad etish t o‗g‗risida qaror qabul qilishi va o‗z qarori to‗g‗risidagi xabarnomani uch bank kunidan kechiktirmay prinsipalga yuborishi zarur. Kafolat berish t o‗g‗risida ijobiy qaror qabul qilinsa, kafil va prinsipal o‗rtasida qonun hujjatlarida belgilangan tartibda kafillik shartnomasi tuziladi. Shartnomada shartnoma tuzilgan sana va joy, shartnoma predmeti, shartnoma bahosi, bajarilish muddatlari, tomonlarning huquq va majburiyatlari, kafilning xizmatlariga haq t o‗lash miqdori va tartibi, 323 Download 4.25 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|