Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

kredit 
shartnomasiga 
k
o‗ra, bir taraf – bank yoki boshqa kredit tashkiloti 
(kreditor) ikkinchi tarafga (qarz oluvchiga) shartnomada nazarda 
tutilgan miqdorda va shartlar asosida pul mabal
g‗lari (kredit) berish, 
qarz oluvchi esa olingan pul summasini qaytarish va uning uchun foizlar 
t
o‗lash majburiyatini oladi. 
Kredit shartnomasi: 
- ikki taraflama shartnomadir, 
ya‘ni har ikki taraf tegishli huquq 
va majburiyatlarga ega b
o‗ladi; 
- haq evaziga tuziladigan shartnomadir, 
ya‘ni qarzdor kreditorga 
kredit olganligi uchun foiz, marja, komissiya k
o‗rinishida haq to‗lashi 
lozim; 
- konsensual shartnomadir, 
ya‘ni u kredit shartnomasi taraflar 
tomonidan imzolanishi bilanoq tuzilgan hisoblanadi va kuchga kiradi, 
biroq berilgan kreditga foizlar shartnoma tuzilgan kundan emas, balki 
haqiqatda kredit mabla
g‗laridan foydalanilgan davr uchun to‗lanadi; 
- x
o„jalik shartnomasidir, chunki kredit shartnomasi asosan 
tadbirkorlik faoliyatiga mansub sohalarda tuziladi. 
Kredit miqdori va uning qaytarilish muddati, foiz miqdori va uni 
t
o‗lash muddati, kreditning maqsadi va boshqalar kredit shartnomasining 
muhim shartlari hisoblanadi.
Tijorat banki va mijoz 
o‗rtasidagi kredit munosabatlari kredit 
shartnomasiga asoslanadi. Rivojlangan davlatlar bank tizimida har 
qanday kredit munosabatlari unda ishtirok etuvchi tomonlarning 
mavqeyidan 
qat‘i nazar o‗zaro manfaatli shartnomalar asosida amalga 
oshiriladi. Kredit shartnomasida quyidagi asosiy shartlar k
o‗rsatiladi. 
Kreditning maqsadi: 
Tijorat 
banki 
uchun 
kreditning 
qanday 
maqsadlarga 
s
o‗ralayotganligi muhim hisoblanadi. Shartnomada kreditning qaysi 
maqsad uchun ishlatilishi k
o‗rsatiladi va bu korxonalarning biznes 
rejasida 
o‗z aksini topishi lozim. Biznes rejada ko‗rsatilgan maqsad 
b
o‗yicha kredit summasi o‗tkazilib beriladi va korxonaning keyingi 
faoliyati ham bank tomonidan kreditning shartnomada k
o‗rsatilgan 
maqsadlarga y
o‗naltirilishi nazorat qilib boriladi.

---

366
k
o‗radilar, bu esa qarzdor tomonidan bankni tanlash imkoniyatini 
cheklaydi. 
Kreditga layoqatsizlik riskini oldindan k
o‗ra bilish ko‗pincha oson 
kechmaydi, chunki kerakli paytda mijozning faoliyatida kutilmagan 
moliyaviy qiyinchiliklar vujudga kelishi mumkin. Bu qiyinchiliklar 
mijozning qobiliyatsizligi tufayli uning mol yetkazib beruvchilari, 
xaridor va boshqa tashqi omillarning xatosi va muammosi bunga sabab 
b
o‗lishi mumkin. Shuning uchun bank kredit operatsiyalarining har bir 
turi kreditning qaytmaslik riski bilan bo
g‗liq bo‗ladi. Bunday riskni 
pasaytirish uchun bank b
o‗lajak mijozning mavjud, o‗tgan moliyaviy 
ahvoli b
o‗yicha kreditga layoqatliligini baholab, salbiy tomonlarni 
oldindan bilishga, mijozning kelajak muammolarini k
o‗rishga intiladi.