Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

Kredit 
ta‟minotini tekshirish 
 
Berilgan ssuda b
o„yicha qarzdor majburiyati. 
520 
2. Shu sanada garovga q
o‗yilgan boyliklar qiymati. 
700 
3. Realizatsiyadagi y
o‗qotishlar riskini hisobga olib o‗rnatilgan 
bank marjasi. 
30 % 
4. Garovning real qiymati 
700-(30% 700 
dan)-490 
5. 
Ta‘minotning ortiqchaligi (+) kamomadi (-). 
490-520--30 
343
va mulkning ijaraga berilishi haqida garovga oluvchini ogohlantirishi 
lozim. 
Garov predmetining 
o‗z egasida qolishi quyidagi hollarda yuz beradi: 
- oborotdagi tovarlar garovga q
o‗yilganda; 
- k
o‗chmas mulk garovga qo‗yilganda. 
Oborotdagi tovarlarni garovga q
o‗yish garov vaqti kelganda, garov 
beruvchi 
o‗z oborotidagi tovarlarining hammasini yoki qisman sotib, o‗z 
qarzining summasini yoki undan k
o‗pini qaytarishi tushuniladi. Bunda 
garovga q
o‗yuvchi shaxs o‗z tovar mahsulotlarining hisob-kitobini va 
t
o‗g‗ri saqlanishini ta‘minlashi shart. Oborotdagi tovarlarni garovga 
q
o‗yishdan asosan savdo va ta‘minot tashkilotlarida ko‗proq 
foydalaniladi. K
o‗chmas mulk garovi (ipoteka) - korxona, tashkilot, 
bino, inshoot va qurilmalarni, yerdan foydalanish huquqlarini garovga 
q
o‗yish tushuniladi. 
O‗z kreditlarini bino, inshoot va qurilma uskunalarni garovga olgan 
asosda berishlarida, banklar nafaqat ularning qanchalik tez sotilishini, 
balki kredit oluvchining foyda olish darajasini, ularning kreditni 
qaytarish sharoiti va muhitini ham hisobga olishlari lozim. 
Bank, garov predmetini ushlab turuvchi subyekt sifatida, garovga 
q
o‗yilgan mulkning hujjatlari asosida uning haqiqiyligini, holatini va uni 
saqlanayotgan muhitini tekshirishga haqlidir. 
Agar garov predmeti garov beruvchi tomonidan sarflangan yoki 
ishlatilgan b
o‗lsa, unda garovga beruvchi shaxs ushbu mulkni qayta 
tiklashi yoki boshqa mulk bilan qoplashi lozim, aks holda bank-garov 
mulkini ushlab turuvchi subyekt sifatida berilgan kreditni 
o‗z 
muddatidan oldin talab qilishga haqli hisoblanadi. 
Garovga q
o‗yishning ikkinchi shakli - garovga qo‗yilgan mulkni 
o‗z egasida emas, balki uni ushlab turuvchi shaxsda qolishi hisoblanadi. 
Bu tur boshqachasiga 
«zaklad» deb ham yuritiladi va bank amaliyotida 
qulay garov turi b
o‗lib, unda ko‗chmas mulk bo‗lmagan mulk garovga 
q
o‗yiladi. Buning sababi shundaki, pul garov oluvchi (bank)ga berilishi 
lozim. 
Ushbu shakl bank faoliyatida keng q
o‗llanilib, asosan garovga 
q
o‗yilgan mulk ko‗chmas mulk bo‗lib hisoblanmasa garov bankda 
b
o‗lishi kreditning ta‘minlanishi tayinligini ko‗rsatishi mumkin. Bunday 
garov shakli quyidagi turlarda b
o‗lishi mumkin: 
- mustahkam (ishonarli) garov; 
- xuquqiy garov. 

---

344
Mustahkam (ishonarli) garov klassik jihatdan, tovar va boshqa 
mulkni kredit tashkiloti omborida yoki qarz oluvchi omborida bank 
nazorati ostida saqlanishi tushuniladi. Zakladga olingan qimmatbaho 
buyumlar 
o‗z navbatida quyidagi talablapga javob berishi lozim: tez 
sotiladigan, su
g‗urtalash oson bo‗lgan, bank nazorati ostida uzoq muddat 
saqlanishi mumkin b
o‗lishi lozim. 
Albatta, ushbu mulklarni bank tomonidan nazorati turli xil 
qiyinchiliklarga va xarajatlarga olib keladi. 
G‗arb mamlakatlarida ushbu 
xizmatlarni ombor tashkilotlari banklar uchun (xizmat) k
o‗rsatadi. U 
mulk va uning saqlanish b
o‗yicha to‗laqonli nazorat
olib borishi, undan 
tashqari bergan kreditining qaytishi imkoniyatlariga t
o‗laroq ishonch 
hosil qilish mumkin. Bu garov turi 2 xil shaklda, 
ya‘ni qattiq garov va 
huquq garovi shaklida b
o‗lishi mumkin. 
Qattiq garov garovning klassik turi b
o‗lib, u tovar yoki boshqa mulkni 
bankka berishni va bank omborxonasida yoki qarz oluvchining 
omborida, lekin bank qulfi va qorovuli bilan q
o‗riqlab saqlanishi lozim. 
Garov yoki zaklad sifatida qabul qilinadigan qiymatlik talablarga javob 
beradigan - tez sotiladigan, uzoq saqlanadigan, 
o‗z sifatini 
y
o‗qotmaydigan, sug‗urtalanadigan bo‗lishi va bank nazorati ostida 
b
o‗lishi lozim. Zaklad qabul qilish va uni saqlash bank uchun xarajat 
talab qiluvchi, uning faoliyatiga t
o‗g‗ri kelmaydigan holat bo‗lganligi 
uchun u qiyinchiliklar tu
g‗dirishi mumkin. Ba‘zi xorijiy davlatda bank 
uchun bu funksiyani maxsus tashkilotlar 
– omborchi kompaniyalar 
bajaradi. 
Bunda faqatgina ombor hujjatlarining b
o‗lishi talab etiladi va 
omborchi kompaniyalar tomonidan yozib berilgan bu hujjat kreditning 
ta‘minlanganligi hisoblanadi. 
Bu hujjat asosida bank 
o‗z kreditlarining ta‘minlanganligini nazorat 
qiladi va ssudalar qaytarilmaganda ushbu hujjat orqali bank mulkni 
omborxonadan olib, sotib, 
o‗z kreditlarini qoplashi mumkin. 
Bank uchun qulay b
o‗lgan mustahkam (ishonchli) garov bo‗lib tovar 
va turli transport hujjatlari hisoblanadi, shu bilan bir qatorda, qimmat-
baho buyumlar va qimmatli qo
g‗ozlar ham mustahkam garov sifatida qabul 
qilinishi mumkin. Birinchidan, ular garov beruvchi tomonidan kreditni 
ta‘minlash maqsadida bankka beriladi, chunki ular hech qanday 
ortiqcha xarajatlarni talab etmaydi. Ikkinchidan, ular yuqori likvidligi, 
tez sotiluvchanligi bilan ajralib turadi. Bu esa bankka katta ahamiyat 
kasb etadi. Huquq garovi hozirda 
O‗zbekiston uchun yangi bo‗lgan 
garov shakli hisoblanadi. Garov sifatida turli mulkka huquqiy jihatdan 
345
egalik qilish (mualliflik huquqlari, tovar belgilari, nou-xau, patent) 
hujjatlari b
o‗lishi mumkin. 
Bunda faqatgina garovga q
o‗yilayotgan mulkka egalik qiluvchi 
shaxsgina garov beruvchi shaxs b
o‗lishi mumkin. Ijaraga olingan yoki 
egasi boshqa b
o‗lgan mulklar o‗z egasining ruxsatisiz garov obyekti 
b
o‗lishi mumkin emas. 
Garov predmetining bankda saqlanishini 
ta‘minlash bilan bir 
qatorda banklar yana boshqa majburiyatlarni ham bajarishlariga t
o‗g‗ri 
keladi. Masalan, garov mulkini ushlab turuvchi subyekt (bank) 
shartnomada k
o‗rsatilgan bo‗lsa, garov beruvchi manfaatlariga mos 
kelgan holda mulkning hisob-kitobini olib borishi, majburiyatlar 
bajarilgandan s
o‗ng garov beruvchiga mulkning qaytarilishini 
ta‘minlashi lozim. 
Garov predmeti kimda b
o‗lishidan qat‘i, nazar, garov mulkini 
beruvchi yoki uni oluvchi subyekt mulkni turli xil tabiiy ofatlardan 
su
g‗urtalashi lozim. Nafaqat tabiiy ofatlardan, balki mulkning 
o‗g‗irlanishi yoki davlat organlari tomonidan garov mulkini beruvchi 
subyektning 
iqtisodiy 
faoliyatini 
t
o‗xtatib qo‗yilishidan ham 
su
g‗urtalanishi lozim. Mulkka zarar yetkazganda, bank garov mulkini 
ushlab turuvchi subyekt sifatida su
g‗urta qoplamasini o‗z krediti 
hisobiga olishga haqlidir. 
Garov predmeti har qanday hollarda ham su
g‗urta qilish mulkni 
beruvchi shaxs tomonidan amalga oshiriladi. 
Garov shartnomasi yozma hujjat tarzida amalga oshirilishi lozim. 
Bu hujjatda garov predmetining shaklini, majburiyat shartlarini, 
majburiyat 
muddatini, 
mulkning 
hajmi 
va 
qiymatini, 
garov 
subyektlarining majburiyatlarini va garov shartlari bajarilmaganda nizolarni 
hal etish masalalari aks ettirilishi lozim. 
Garov shartnomasida, shular bilan birga, ikkala tarafning nomlari 
va manzillari garovga q
o‗yilgan mulkning qayerda joylashgani 
k
o‗rsatilishi lozim. Agar yuqoridagi ko‗rsatmalar, ko‗rsatilmasa garov 
shartnomasi haqiqiy hujjat hisoblanmaydi. Garov shartnomasi tuzilgan 
vaqtdan boshlab garov huquqi paydo b
o‗ladi va garov mulkiga nisbatan 
garov huquqi ushbu mulk garovga berilgan vaqqtdan boshlanadi. 
(
O‗z.Res. F.K. 270-s.).
Mulkning qanday shaklda b
o‗lishidan qat‘i nazar, davlatning garov 
mulki r
o‗yxatdan o‗tishi majburiy belgilangan. Ya‘ni garov shartnomasi 
tuzilib, unga q
o‗l qo‗yilgandan va notarial tasdiqlagandan so‗ng, 

---

368
Kredit summasi.
Kredit shartnomasida kreditning summasi mijozning garovga 
q
o‗ygan mulkining 120 foizi miqdorida yoki kafolatlangan summa 
miqdorida belgilanib k
o‗rsatiladi. Tijorat banki mijoz arizasida 
k
o‗rsatilgan summani har tomonlama asoslab berishi kerak. Odatda, 
mijozlar o
‗z imkoniyatlarini maksimal darajada baholab keladilar. 
Tijorat banklari kerakli hollarda kreditlanayotgan obyektni t
o‗la 
o‗rganib chiqish uchun mutaxassislarni jalb qilishi mumkin. 
Kreditning foiz stavkasi. 
Hozirgi kunda k
o‗pgina tijorat banklari qayta moliyalash stavkasini 
va jalb qilgan resurslarining bahosini hisobga olgan holda 
o‗zlarining 
kredit siyosatiga muvofiq mustaqil foiz stavkalarini 
o‗rnatadi. 
Kreditni qaytarish muddati. 
Shartnomaga asosan kreditdan foydalanish muddati kelganda, kredit 
olgan korxona muddatida kreditni qaytarmasa, muddati 
o‗tgan qarz 
hisob raqamiga chiqariladi. Har oyning birinchi kuniga har oy uchun 
olinadigan foiz summasini 
o‗z vaqtida to‗lab bormasa, muddati o‗tgan 
foiz hisoblanib boriladi. Kredit uchun olinadigan foiz bir necha marta 
muddati 
o‗tgan foiz hisob raqamiga chiqsa, bank kreditni muddatidan 
oldin yopishga farmoyish beradi. Barcha ssuda operatsiyalari shu hisob 
raqam orqali olib boriladi. Kredit summasi bankning 
o‗z mablag‗lari 
hisobidan vakillik hisob raqami orqali t
o‗lab beriladi.
Respublikamizda qisqa muddatli kreditlash va, umuman, tijorat 
banklari tomonidan kredit berish 
―Banklar va bank faoliyati 
t
o‗g‗risida‖gi qonunga asosan olib boriladi. Banklar tomonidan kredit 
berish kreditlashning asosiy tamoyillari kreditning maqsadliligi, 
kreditning t
a‘minlanganligi, muddatliligi, qaytarilishi, to‗lovliligi 
asosida amalga oshiriladi. 
Kredit shartnomasi huquqiy jihatdan bir qator xususiyatlarga ega. 
O‗zining huquqiy tabiatiga ko‗ra kredit shartnomasi tomonlarning 
maqsadlarini va shu maqsadlarning amalga oshishini birlashtiradi. 
Maqsad sifatida kredit shartnomasi bankning 
ma‘lum shartlar asosida 
ssuda berish roziligi va qarz oluvchining uni 
ma‘lum davrdan so‗ng 
qaytarib berishga tayyorligini aks ettiradi. Maqsadlarning bajarilishi 
sifatida kredit shartnomasi ssuda berish va t
o‗lash bo‗yicha aniq 
harakatni k
o‗zda tutadi. Mijozning ssudani qaytarish bo‗yicha 
majburiyatlari shartnomani imzolashdan oldin amalga oshirilgan b
o‗lsa 
ham, faqatgina ssuda olingandan s
o‗ng paydo bo‗ladi. Kredit 
shartnomasi, shuningdek, kredit bitimining iqtisodiy shartlarini tartibga 
353
bahosining 60-80% ini tashkil qiladi. Kreditni yoki u b
o‗yicha foizlarni 
vaqtida qaytarilmasligi vekselga egalik qilish huquqining bankka 
o‗tishiga olib keladi. Kredit qaytarilganda esa veksel egasiga qaytariladi. 
Ssudalarni 
ta‘minlashning yana bir ko‗rinishi mavjud – moliyaviy 
talablar bilan, bularga ish haqini t
o‗lash bo‗yicha talablar, sug‗urta 
shartnomalari b
o‗yicha to‗lovlar va shu kabilar kiradi.