Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

 
2-
§. Kredit siyosatining mezonlari va o„ziga xos xususiyatlari 
 
Har qanday tijorat banki kredit siyosatining maqsadi odatda 
quyidagilardan iborat b
o‗ladi: kredit qo‗yilmalari hajmining o‗sishi, risk 
yuqori b
o‗lgan operatsiyalarning oqilona diversifikatsiyasi, qisqa va 
uzoq muddatli kredit q
o‗yilmalari hajmini keskin ko‗paytirish va 
ularning samaradorligini 
ta‘minlashga yo‗naltirilishi. Shuningdek, kredit 
siyosati investitsion kreditlar salmo
g‗ini oshirish, ustun darajada 
iqtisodiyotning real sektorini kreditlash, ishlab chiqarish korxonalarini 
moliyaviy q
o‗llab-quvvatlash kabi asosiy yo‗nalishlarni ham o‗z ichiga 
qamrab olgan b
o‗lishi lozim. 
Kredit siyosati bankning 
o‗ziga xos «kredit tili»ni yaratadi va u 
bank faoliyati yomonlashganda hamda kredit vakolatlari va 
majburiyatlari 
o‗zgarganda huquqni saqlab qolish uchun katta ahamiyat 
kasb etadi. 
Qat‘iy siyosat asosida berilgan kredit bank umumiy 
kreditlash faoliyatining rivojlanishi va kreditlarning samarali ishlatilishi 
uchun zamin yaratadi. Kredit siyosati qoidalariga rioya etish bankning 
asosiy maqsadlari
, ya‘ni foyda olishni ta‘minlash, risklarni boshqarish, 
bank faoliyati 
me‘yorlariga rioya etishga erishish imkonini beradi. 
Kredit siyosatining mavjudligi, barcha darajalarda ishlab chiqilgan 
siyosatga rioya etish bank ssuda portfelini sifatli boshqarish uchun asos 
b
o‗ladi. Bu esa, o‗z navbatida, uning mijozlari va aksiyadorlari foydasini 
k
o‗paytiradi va farovonligini oshiradi. 
Tijorat bankining kredit siyosatida kredit portfelini boshqarishning 
asosiy y
o‗nalishlari qilib quyidagilar belgilab olinishi mumkin: 
- kredit risklari darajasiga ta‘sir ko‗rsatuvchi omillarni aniqlash, 
ularni baholash va bartaraf etish; 
- qarz oluvchining kreditga layoqatlilik darajasini va uning 
moliyaviy ahvolini aniqlash, kredit riskini bashorat qilish; 
- muammoli ssudalarni oldindan aniqlash va ularni so‗ndirish 
choralarini ishlab chiqish; 
- kredit qo‗yilmalarni diversifikatsiya qilish, ularning likvidliligi va 
daromadliligini 
ta‘minlash; 
- kredit olgan mijoz bilan doimiy aloqada bo‗lib turish; 
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni, dehqon va fermer 
x
o‗jaliklarini moliyaviy qo‗llab-quvvatlash. 

---

358
Bank tomonidan, x
o‗jalik subyektlarining aylanma mablag‗lari ye-
tishmasligi, mavjud mabla
g‗larning me‘yordan ortiqcha tayyor mahsulot 
qoldiqlariga jalb qilinishi, mabla
g‗larning tayyor mahsulot sifatida qoti-
rib q
o‗yish sabablarini o‗rganib borish, zararga ishlayotgan va bankrot-
lik alomatlari k
o‗zga tashlanayotgan xo‗jalik subyektlarining moliyaviy 
ahvolining doimiy monitoringini tashkil qilish bank kredit siyosatining 
ustuvor y
o‗nalishlaridan biridir. 
Kredit siyosatida kreditlarni tasniflash tizimi aniq ifodalanishi lo-
zim, kredit xodimlari kredit portfelidagi barcha 
ma‘lum bo‗lgan salbiy 
o‗zgarishlar to‗g‗risida rahbariyatga xabar berishlari kerak. Qarz yoki 
garov ahvol yomonlashishini oldindan aniqlash, ehtimoliy y
o‗qotishlarni 
kamaytirish uchun juda muhimdir. 
Kredit siyosati kreditlarning barcha toifalari b
o‗yicha «to‗lovsizlik» 
tushunchasining aniq ifodalanishi, foizlarni 
o‗stirmaslik mezonlari, 
shuningdek, bank boshqaruvi va kengashining tegishli hisobotlariga nis-
batan talablarni 
o‗z ichiga olishi lozim. Kredit siyosatida qarzlarni qay-
tarishga doir izchil, bosqichma-bosqich chora-tadbirlar k
o‗rilishini talab 
qilish, Markaziy bank tomonidan belgilangan talablarga muvofiq kredit-
larni hisobdan chiqarish tadbirlari ishlab chiqilishi lozim. 
Kredit siyosatini ishlab chiqish va ijro etish yuzasidan javobgarlik 
bank kengashi va boshqaruvi 
a‘zolariga yuklatilgan. Odatda, tijorat 
bankning kredit siyosati y
o‗nalishlari quyidagilardan tashkil topishi 
mumkin: 
- bank o‗rni va obro‗sini moliyaviy barqaror banklar singari yaxshi-
lash; 
- O‗zbekiston Respublikasi Markaziy banki me‘yorlariga muvofiq 
darajada 
o‗z kapitalining yetarliligini ta‘minlash; 
- bankning samaradorligi va barqarorligini qo‗llab-quvvatlagan 
holda, uning daromadlarining maksimallashuvini 
ta‘minlovchi aniq 
kredit va investitsiya siyosatini 
o‗tkazish; 
- strategik jihatdan muhim bo‗lgan shahar va tumanlarda banklar 
tarmo
g‗ini kengaytirish. 
Tijorat banki foydaliligini hisobga olgan holda, xalqaro standartlar 
miqyosida, mijozlarga sifatli kredit xizmatini taqdim etishga intiladi. 
Shuning uchun bank-kredit siyosatining asosiy tamoyillariga quyidagilar 
kiritilgan: 
- kreditlash to‗g‗risida qarorlar qabul qilishning barcha darajalar 
b
o‗yicha javobgarlikni taqsimlash; 
363
- kredit uchun t
o‗lanishi mumkin bo‗lgan foiz hisob-kitobi va uning 
davriyligi; 
- oldingi davr (yil, chorak, oy)dagi moliyaviy x
o‗jalik faoliyatining 
respektiv tahlili; 
- joriy davr uchun biznes-reja. 
X
o‗jalik subyekti kredit olish uchun tahliliy va xomcho‗t 
ma‘lumotlardan kelib chiqqan holda kredit olish uchun iltimosnomani 
tuzadi. 
Kredit olish uchun arizada kredit olish zaruriyati, uning samara-
dorligi, qaytarilishi, t
o‗lovligi va ta‘minlanishi, shuningdek, o‗z kapitali 
tarkibi va uning kreditlanayotgan tadbirdagi ishtiroki batafsil bayon qi-
linadi. Arizaga quyidagilar ilova qilinadi: 
1. Pul oqimi tahlili ko‗rsatilgan biznes-reja. 
2. Oxirgi hisobot davri uchun buxgalterlik balansi, debitorlik va 
kreditorlik qarzlari va t
o‗lov muddati 60 kundan oshgan qarzlarni 
qiyoslash dalolatnomalari talqini. 
3. Foyda va zararlar to‗g‗risidagi hisobot. 
4. Aylanma mablag‗larning aylanishi hisob-kitobi. 
5. Boshqa kreditlar, qarz mablag‗lari mavjudligi va boshqa 
banklarda saqlanadigan b
o‗sh mablag‗larning mavjudligi to‗g‗risidagi 
ma‘lumotnoma. 
6. Kapitali bilan ishtirok etganligi to‗g‗risidagi ma‘lumotnoma. 
Kredit xodimi yoki kredit paketini 
o‗rganuvchi shaxs yuqorida qayd 
etilgan hujjatlarni olgach, uch kunlik muddatda quyidagilarni aniqlaydi: 
- subyektlarning kreditga va t
o‗lovga qobiliyati, uning reyting 
bahosini, shuningdek, kredit maqsadlarining ustav faoliyatiga muvo-
fiqligi, kreditning turini aniqlaydi, bunda u majburiy tartibda likvidlilik, 
qoplash, muxtoriyat, qarz mabla
g‗larini jalb qilish, foyda va aylanma 
mabla
g‗lari aylanishi koeffitsiyentilarini o‗rganib chiqishi lozim. 
Kredit paketini tahlil qilishda nafaqat kredit bitimlarining turli soha-
lariga, balki rahbarning shaxsiy sifatlariga ham baho beriladi. 
Taqdim etilgan hujjatlarni batafsil 
o‗rganib chiqqach, bank xodimi 
kredit bitimini tuzish uchun xulosani rasmiylashtiradi. Bunda 
quyidagilar k
o‗rsatiladi: 
- kreditning maqsadi, muddati va miqdori; 
- kredit qaytarilishining 
ta‘minlanishi; 

---

362
kasb etadi. Kredit siyosatidagi har qanday cheklash t
o‗liq 
hujjatlashtirilishi, asoslanishi va istisnolar k
o‗rsatilishi kerak. 
Xulosa qilib aytganda, tijorat bankining kredit siyosati bankning 
kreditlashni amalga oshirishdagi maqsadi va strategiyasini, kredit berish 
jarayonida bank xodimlarining vakolat darajasi va 
mas‘uliyatini, tijorat 
banki tomonidan beriladigan kreditlarning turlari va toifasi, bank krediti 
y
o‗naltiriladigan iqtisodiyot sohalarini belgilab olish, kreditlash usullari, 
kreditlash k
o‗rsatkichlari, kreditlarni qaytarib to‗lash shartlari va 
qoidalari, kreditning muddati, qarzdorlikni undirib olish b
o‗yicha chora-
tadbirlar, yuridik va jismoniy shaxslarning moliyaviy hisobotlariga 
q
o‗yiladigan talablar, mijozning kreditga layoqatlilik ko‗rsatkichlari 
t
o‗g‗risidagi ma‘lumotlarni o‗zida ifoda qiluvchi qarzdorlarning 
faoliyatiga oid moliyaviy axborotlar, garov 
ta‘minotiga va kredit 
monitoringiga q
o‗yiladigan talablar, foiz stavkalari bo‗yicha 
bajariladigan operatsiyalar, k
o‗zda tutilmagan holatlar, kredit portfelini 
audit qilish b
o‗yicha talablar bank boshqaruvi va kengashiga taqdim 
qilinadigan hisobotlar b
o‗yicha talablarni o‗zida ifodalash lozim.