Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

 
 
 
 

---

576
b
o‗lgan foyda yo‗qotilishini minimallashtirish imkoniyatiga ega 
b
o‗linganligidir. 
Tijorat banki moliyaviy barqarorligining yana bir komponenti bank 
faoliyatining foydaligidir. 
Bank foydasining 
o‗ziga xos xususiyati shundan iboratki, agar 
ishlab chiqarish sohasida xarajatlar 
o‗zgaruvchan kapital va qisman 
q
o‗shimcha qiymat hisobidan qoplansa, banklarda esa muomala 
xarajatlari t
o‗la, faqatgina qo‗shimcha qiymat qismidan qoplanadi. 
Foyda olish - bank faoliyati k
o‗lamini kengaytirish manbalaridan 
biridir. Agar bank ishida kapitalga daromad boshqa tijorat tashkilotlariga 
nisbatan past b
o‗lsa, kapital qo‗llash foydaliroq bo‗lgan boshqa 
sohalarga y
o‗naltiriladi. 
Bundan tashqari, foyda rahbariyat faoliyatini ra
g‗batlantiradi, 
chunki ular operatsiyalar hajmini oshirish va takomillashtirish, 
xarajatlarni kamaytirish va xizmatlar sifatini oshirganliklari uchun 
foydaning bir qismini mukofot shaklida olishlari mumkin. 
Bank foydasining eng muhim funksiyalaridan biri k
o‗zda 
tutilmagan y
o‗qotishlar holati uchun zaxiralar shakllantirishdir. 
Tijorat bankining zararsiz faoliyati uning moliyaviy asosini 
mustahkamlaydi va, aksincha, uzoq muddat mobaynida zarar bilan 
faoliyat k
o‗rsatish bankni bankrotlikka olib borishi mumkin. 
Banklar muomala sohasi korxonasi sifatida 
o‗z foydasini bank 
operatsiyalarining natijasi b
o‗lgan bank mahsulotini sotish asosida 
shakllantiradi. Bank faoliyatining foydalilik darajasi bank faoliyati 
harakteri, ixtisoslashuvi, uning kapitalining kattaligi, strukturasi va 
filiallarining mavjudligi hamda mustaqillik darajasiga bo
g‗liq. 
Bank faoliyatining foydaliligi rentabellikning muhim k
o‗rsatkichlari 
majmuyi bilan aniqlanadi. Bu k
o‗rsatkichlarga: kapitalga foyda me‘yori, 
yalpi aktivlarning daromadliligi va foydaliligi, sof foiz marja, foizsiz 
yuk, aktivlar tizimi va 
―ishlovchi‖ aktivlar salmog‗i, passivlar tizimi va 
t
o‗planadigan passivlar salmog‗i, ishlovchi aktivlarning daromadliligi, 
foizli tashlanma kiradi. 
Ichki tahlil nuqtayi nazaridan faoliyatning moliyaviy ishonchliligi 
va rentabellik tahlili juda muhim ahamiyatga ega. 
O‗zbekiston 
iqtisodiyotida mavjud b
o‗lib turgan ma‘lum darajadagi inflyatsiya 
sharoitida foydalilik tahlilining dolzarbligi yanada oshadi. 
Foydani kamaytirishga sabab b
o‗luvchi omillar quyidagilardir: 
balansning nolikvidligi, bunda likvidlik kamomadini t
o‗ldirish uchun 
q
o‗shimcha kredit resurslarini jalb qilish zarurati tug‗iladi; 
561
mijozlarning boyliklarini har xil y
o‗llar bilan yo‗qotishlarining oldini 
oladi. 
-Menejment xizmati bo‗yicha daromadlar. 
-Tijorat banklari chet el valyutasida olib boradigan barcha oper-
atsiyalardan, uning oldi-sotdisidan ham daromad oladi. Bunda tijorat 
banki 
ma‘lum bir kursda chet el valyutasini sotib oladi va uni yuqoriroq 
narxda sotadi, 
ya‘ni chet el valyutasidagi bank operatsiyalari bo‗yicha 
sotilmagan musbat kurs tafovutlari bank, jumladan, ochiq valyuta 
pozitsiyasi b
o‗yicha sotilgan musbat kurs tafovutlari bank daromadlari 
safiga kiritiladi.
Kafolatlar va kafilliklar b
o‗yicha operatsiyalarni amalga oshirishda 
k
o‗rsatilgan xizmatlar uchun olingan daromadlar; 
- bankning boshqa xususiy mulklarining ijarasidan olingan 
daromadlar; 
- bank mulklarini sotish yoki dispozitsiya qilishdan olingan foyda; 
- bank kassasidan chiqqan ortiqcha pullar, jumladan bank, kassasida 
turgan amaldagi mabla
g‗ qoldig‗i bilan hisob hujjatlarida ko‗rsatilgan 
ma‘lumotlar orasidagi musbat tafovut; 
- qarzdor zimmasiga yuklangan yoki u tan olgan jarimalar, 
penyalar, turli t
o‗lovlar hamda shartnoma shartlarini buzganlik uchun 
q
o‗llaniladigan boshqa turdagi jazo choralari, shuningdek, bankka 
yetkazilgan zarar qoplamasi sifatidagi daromadlar hamda olingan 
boshqa jarima va penyalar. Mijoz shartnomada belgilangan t
o‗lovni 
t
o‗lay olmaganida har bir kechikkan kuni uchun bankka penyalar yoki 
jarimalar t
o‗laydi. 
Bank xodimlari tomonidan ularning aybi bilan bank k
o‗rgan zarar 
va chiqimlar 
o‗rnini qoplash uchun to‗lagan summalar ham bankning 
foizsiz daromadiga misol b
o‗la oladi. 
Bankning avvalgi yillarda olingan, lekin hisobot yilida aniqlangan 
foydasi joriy yildagi operatsiyalarda tijorat banklari mijozlarga 
belgilangan summadan yuqori t
o‗lasa bank kamchiliklarni topib uni 
qaytarib undirib olish, avvalgi yillardagi bajargan operatsiyalarga 
vositachilik haqi, bank foizlari joriy yilda undirib olinadi. Mijozlar ilgari 
bank k
o‗rgan zarar hisobiga o‗tkazib yuborilgan qarzlarni qaytarishi va 
boshqa foizsiz daromadlar. Bu mabla
g‗lar bankning foizsiz daromadlari 
safiga kiradi. 
Tijorat banklari omonat b
o‗yicha to‗laydigan foizni o‗zlari taqdim 
etadigan ssudalar uchun oladigan ssuda foizidan pastroq qilib belgilaydi. 
Olingan va t
o‗langan foizlarning summalari o‗rtasidagi farq banklarning 

---

562
yalpi foydasini tashkil etadi. Unga boshqa har xil operatsiyalardan 
k
o‗rilgan daromadlar ham kiradi. Bank yalpi foydasining bir qismini o‗z 
xarajatlarini qoplashga, soliqlarni t
o‗lashga yo‗naltiriladi, qolgan qismi 
esa sof foydani tashkil qiladi. 
Tijorat bankining daromadlari manbalari ichida aktivlari asosiy 
o‗rinni egallaydi. Daromad keltirishiga qarab bank aktivlari: daromad 
keltiruvchi aktivlar va daromad keltirmaydigan aktivlarga b
o‗linadi. 
(oldingi mavzuda ham bu haqda 
ta‘kidlangan edi).