Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

Daromad keltiruvchi aktivlarga quyidagilar kiradi: 
a) barcha berilgan kreditlar, jumladan, banklararo kreditlar; 
b) 
o‗z investitsiyalari; 
d) xazina veksellari; 
e) davlat obligatsiyalari; 
g) qimmatli qo
g‗ozlar. 
Daromad keltirmaydigan aktivlarga esa: 
a) pul aktivlari guruhi; 
b) asosiy vositalar; 
d) kapital xarajatlar; 
e) barcha moddiy aktivlar va boshqa aktivlar; 
g) nomoddiy aktivlar.
Tijorat banklari faoliyatini tahlil qilishda bir marta b
o‗ladigan 
daromadlarni alohida hisobga olish lozim. Bunday daromadlar neytral 
daromadlar deb atalib, ularga quyidagilar kiradi: bir martalik tushumlar; 
o‗tgan davrdagi foizlar bo‗yicha tushumlar. 
64-jadval 
Tijorat bankining faoliyat natijalari (ming s
o„m) 
 
Manbalar 
01.01.2014-y. 
01.01.2015-y. 
Daromadlar: 
Berilgan kreditlar b
o‗yicha foiz 
t
o‗lovlar 
106051 
90408 
Qimmatli qo
g‗ozlar va valyuta 
operatsiyalaridan olingan 
daromadlar 
3197 
31879 
K
o‗rsatilayotgan xizmatlar 
uchun komission t
o‗lovlar 
14365 
144708 
Boshqalar 
32256 
42478 
Jami daromadlar 
155869 
309473 
Xarajatlar 
128062 
205192 
Foyda 
27807 
104281 
575
o‗z vaqtida bajara olishini ta‘minlovchi qobiliyatini tiklash imkoniyatini 
beradi. 
Bank likvidligi k
o‗proq bank balansining likvidligi bilan 
belgilanadi va uning mazmuni, mohiyati aktiv va passiv 
operatsiyalarning muddati b
o‗yicha mos kelishidan iborat. Bank 
balansining likvidligi ssuda va fond operatsiyalariga y
o‗naltirilgan 
mabla
g‗larning xatarlilik darajasi, pul bozorining rivojlanish darajasi va 
boshqa omillarga bo
g‗liq bo‗ladi. 
Bundan tashqari, passivlarning qisqa muddatliligi uzoq muddatli 
q
o‗yilmalarga ham sarflanishi imkoniyatlarini cheklab qo‗ymaydi. 
Bankning har doim 
o‗z tasarrufida ma‘lum miqdorda ―begona‖ pullari 
b
o‗ladi. Omonatlarning bankka doimiy oqib kelishi bilan birga ularning 
qaytarilib olinishi ham doimo sodir b
o‗lib turadi va bunda bank hisob 
varaqalarida doimiy turib qoladigan qarz mabla
g‗lari miqdori barqaror 
hisoblanadi. 
Tijorat banki likvidligini saqlab turish muammosini hal qilish uchun 
passivlar oqimi harakatchanligi va muddatiga k
o‗ra aktivlar oqimiga 
mos kelishi lozim. 
Shunday qilib, tijorat banki likvidligi bankning 
ma‘lum vaqtdagi 
t
o‗lovga qobiliyatliligini ta‘minlovchi va bank likvidligining asosiy 
omili bo
‗lgan bank aktivlari va passivlarining nisbati bilan belgilanadi. 
Bank likvidligini 
ta‘minlovchi omillardan biri bank passivlarining 
sifatidir. 
O‗zlik va jalb qilingan mablag‗lar nisbati bankning 
ishonchliligi va faoliyati rivojlanishining istiqbolini harakterlab beradi. 
Jalb qilingan mabla
g‗lar oqimining barqarorligi likvidlik muammosini 
hosil qilmasdan turib, qisqa muddatli resurslarni uzoq muddatli 
q
o‗yilmalarga yo‗naltirish imkoniyatini beradi. Depozitlar bo‗yicha ijro 
muddatining aniqligi balansning likvidligini boshqarish va likvid 
vositalarga b
o‗lgan ehtiyojni prognoz qilish imkoniyatini beradi. Bu esa 
bank barqarorligini 
ta‘minlash imkoniyatini beradi.
Bank likvidligini 
ta‘minlovchi omillardan biri bank tomonidan qarz 
olish, 
o‗z aktivlarini sotish yo‗li bilan yoki o‗z majburiyatlarini bajarish 
uchun mabla
g‗ topa olish imkonini beradigan pul bozorining 
mavjudligidir. XX asrning 60-yillarida bu omilning roli nihoyatda ortdi. 
Bunga sabab, erkin muomalada b
o‗lgan federal depozit sertifikatlari, 
federal fondlarning qisqa va uzoq muddatli qimmatli qo
g‗ozlari, REPO 
bitimlarining keng q
o‗llanilishi va buning natijasida balansda foyda 
keltirmaydigan va kam daromadli aktivlarning t
o‗planishi bilan bog‗liq 

---

574
Bank likvidligining asosiy sharoitlaridan biri, uning aktivlari 
likvidligidir.
Likvid aktivlar - ularning yaxshi 
ma‘lum bo‗lgan bozor narxining 
shakllanishini 
ta‘minlaydigan, doimiy ravishda sotiluvchi va sotib 
olinuvchi aktivlarning alohida turi b
o‗lib, banklar ularni qisqa muddat 
ichida sotib olishga tayyor b
o‗lgan xaridorni topishi mumkin. Bunday 
aktivlar qatoriga naqd pullar, davlat qisqa muddatli obligatsiyalari, qisqa 
muddatli (yetti kungacha) banklararo kreditlar kiradi. Iqtisodiy 
hamkorlik va rivojlanish tashkiloti (OESR) davlatlari hukumatlari 
hamda fond bozori rivojlangan davlatlarining mashhur transmilliy 
kompaniyalarining qimmatli qo
g‗ozlari ham yuqori likvidlikka egadir. 
Nolikvid aktivlar deb, bozor narxini kotirovka b
o‗yicha aniqlash 
mumkin b
o‗lmagan va bu turdagi aktivlarning xarid narxi sotuvchi va 
xaridor 
o‗rtasidagi kelishuv natijasida xususiy tarzda aniqlanadigan 
aktivlarga aytiladi. Bunday aktivlarning qiymati katta miqdordagi
o‗zgarishlarga uchrab turishi taqqoslashni qiyinlashtiradi. Bu turdagi 
aktivlarga, masalan, kreditlar, qimmatli qo
g‗ozlar bozorida kotirovkaga 
ega b
o‗lmagan yoki kotirovkasi qiyin bo‗lgan qimmatli qog‗ozlar, 
asosiy vositalar va boshqalar kiradi. Tezda naqd pul miqdorini oshirish 
uchun nolikvid aktivlarni sotish zarur b
o‗lganda, bank ularni zarar 
k
o‗rgani holda sotishi mumkin.
Bank likvidligining yana bir jihati bankning t
o‗lovga qobiliyatliligi 
b
o‗lib, uning asosiy belgisi bankning o‗z oldida turgan majburiyatlarini 
o‗z vaqtida qondira olish qobiliyatidir. 
―Likvidlik‖ va ―to‗lovga qobiliyatlilik‖ mazmuni, omillari va uni 
ta‘minlovchi sabablarga ko‗ra bir-biriga yaqin tushunchalardir. Likvidlik 
muammosi tashqi jihatdan t
o‗lov majburiyatlarini bajarish jarayonida 
vujudga keladi va likvid mabla
g‗lar yo‗qligi bilan bog‗liq qiyinchiliklar 
tu
g‗ilganda namoyon bo‗ladi. 
Likvidlik nafaqat t
o‗lovlarni o‗z vaqtida amalga oshirishni nazarda 
tutadi, balki 
o‗zining tijorat manfaatlari bilan birga omonatchilar 
tomonidan ishonch bildirilgan mabla
g‗larning saqlanishini ta‘minlaydi.
Bankning t
o‗lovga qobiliyatliligi bankka qo‗yilgan to‗lovlar 
b
o‗yicha talablar ayni vaqtda qondira olish qobiliyatini bildiradi. 
T
o‗lovga qobiliyatlilikni ma‘lum moliyaviy holatning natijasi sifatida 
qaralishi mumkin. 
Shu bilan birga, t
o‗lovga qobiliyatlilik likvidlikka nisbatan 
ikkilamchidir. Chunki bankda t
o‗lovga qobiliyatlilik muammosi sodir 
b
o‗lishi mumkin, ammo uning likvid balansi, bankning majburiyatlarini 
563
Yuqoridagi 48-jadval raqamlaridan k
o‗rinadiki, tijorat bankining 
o‗tgan bir yil davomidagi natijalarida berilgan kredit bo‗yicha olingan 
daromadlar kamaygan b
o‗lsada, bank daromadlari qariyb ikki barobarga 
oshgan. Bu esa mijozlarning bankka b
o‗lgan ishonchini orttiradi. 
Bank daromadlarini hisoblashning bir necha y
o‗llari mavjud. Ya‘ni, 
har bir operatsiya b
o‗yicha daromad hisoblanadi. Xususan, kredit berish 
operatsiyalarida daromad qarzga berilgan summadan 
ma‘lum foizlar 
k
o‗rinishida olinadi. Foizlar qanday to‗lanishi va ularning qancha sum-
mani tashkil etishi shartnomada belgilab beriladi. Qimmatli qo
g‗ozlar 
bilan b
o‗ladigan operatsiyalarda daromad o‗zining va boshqa emitentlar 
aksiya kurslarining 
o‗sishi natijasida yuzaga keladi. Bu yerda daromadni 
aniqlashda aksiyalar kursining ular kapital qiymatlaridan qancha farq qi-
lishi orqali, 
ya‘ni real kurs qiymatidan nominal qiymatni ayirish 
yordamida topiladi. Umuman, ushbu turdagi daromad haqida gapirgan-
da, shuni aytish kerakki, bu yerda daromad aktivlar qiymatining 
o‗sishida namoyon bo‗ladi. Ya‘ni, naqd pul shaklidagi daromad kel-
masdan, balki bank yegalik qilayotgan aktivlar qiymati oshadi. 
Bankning boshqa k
o‗pgina turdagi operatsiyalaridan daromad 
komission t
o‗lovlar shaklida keladi. Ko‗rsatilgan xizmat uchun mijoz 
bankka 
ma‘lum summani to‗laydi. Daromad miqdorini hisoblash mijoz 
bilan bank 
o‗rtasida tuzilgan shartnomaga asosan amalga oshiriladi. 
Komission t
o‗lovlar summasi ko‗rsatiladigan xizmat turiga, xizmat 
k
o‗rsatish davrida bo‗lishi mumkin bo‗lgan riskka e‘tibor qilgan holda 
belgilanadi. 
Banklar 
komission 
t
o‗lovlarni ko‗pincha passiv 
operatsiyalar, yuridik va jismoniy shaxslar hisob raqamlarini yuritish 
orqali oladilar.