Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

o„z mablag„lariga va jalb qilingan mablag„larga 
tasniflash
mumkin. Yuqorida keltirilgan passiv operatsiyalarning 
birinchi va ikkinchi shakllarida banklarning 
o‗z mablag‗lari yuzaga 
keladi, qolgan oxirgi ikki shaklda esa bankning jalb qilingan resurslari 
yoki bank uchun qarzga olingan 
– kredit resurslari yuzaga keladi. Shu 
bois bank passivlarining hajmi bankning 
o‗z mablag‗lari va uning 
majburiyatlari yi
g‗indisidan iborat bo‗ladi.
Banklar amaliyotining x
o‗jalik subyektlari faoliyatidan farqli 
xususiyati shundaki, agar korxona, tashkilotlar 
o‗z faoliyatini olib 
borishda xarajatlarining aksariyat qismini 
o‗z mablag‗lari hisobidan 
amalga oshirsa, banklar faoliyatida esa ularning 
o‗z mablag‗lari yoki 
kapitali u faoliyatining 15-20 foiz ehtiyojini qoplaydi. Bu holat bozor 
munosabatlarining faol ishtirokchisi b
o‗lgan banklarning moliyaviy 
barqarorligi va likvidliligi uning resurslari tarkibidagi 
o‗z mablag‗lari 
salmo
g‗iga, faoliyatining ko‗lami esa jalb qilingan mablag‗larga 
bo
g‗liqligini ko‗rsatadi. Banklarning passiv operatsiyalarni amalga 
oshirish orqali resurslarni shakllantirish imkoniyati va huquqi, 
boshqacha qilib aytganda, chetdan mabla
g‗larni jalb qilish chegarasi 
Markaziy bank tomonidan belgilanadi va muvofiqlashtiriladi hamda u 
bankning qanday tashkiliy-huquqiy shaklda subyekt sifatida faoliyat 
yuritayotganligi, uning 
o‗z mablag‗lari hajmiga bog‗liq bo‗ladi. Bank 
resurslari tarkibida davlat mabla
g‗larining mavjud emasligi banklarning 
passiv operatsiyalari yordamida, ular resurslari hajmini oshirishda 
muhim ahamiyat kasb etadi. Bankning passiv operatsiyalari yordamida 
x
o‗jalik oborotida bo‗lgan bo‗sh pul mablag‗lari bank resurslariga jalb 
etiladi. Shu sababli passiv operatsiyalar nafaqat bank resurslarini 
shakllatirish uchun, balki pul muomalasining barqarorligini 
ta‘minlashda 
ham muhim ahamiyatga ega. Banklarning 
o‗z mablag‗lari hajmining 
yuqori b
o‗lishi banklar faoliyati barqarorligini ta‘minlashning asosi 
hisoblanadi. Bankni tashkil qilishning ilk bosqichidagi xarajatlar, bank 
109
ing minimal miqdori bankning barqaror faoliyatini 
ta‘minlash uchun 
o‗rnatiladi.
Tashkil etilayotgan bank kapitalining yetarlilik darajasini 
belgilashda quyidagi asosiy talablarga rioya qilinadi: 
- Markaziy bank belgilagan ustav kapitalining eng kam miqdori yu-
zasidan talablarga muvofiqligi; 
- ko‗zda tutilayotgan o‗sishni qo‗llab-quvvatlash darajasi; 
- ko‗zda tutilayotgan daromadlar va asosiy foizlar darajasi; 
- muassislarning zarur hollarda qo‗shimcha kapitallar kirita olish 
qobiliyati v.b. 
Faoliyat k
o‗rsatayotgan banklar ustav kapitaliga talablar iqtisodiy 
ahvol va bankning moliyaviy holatidan kelib chiqib Markaziy bank 
tomonidan belgilanadi. 
Bank ustav kapitali miqdorining 
o‗zgarishi va o‗zgarishni ro‗yxatga 
olish tartibi Markaziy bank tomonidan tartibga solinadi.
Banklarni ustav kapitalining minimal miqdori banklarni har xil 
risklardan saqlash maqsadida belgilanadi. Chunki bank ustav fondi 
qancha katta b
o‗lsa, uning resurslari ham ko‗p bo‗ladi. 
Bankning tashkiliy shakliga qarab, ustav kapitali oshishi mumkin. 
Aksionerlik jamiyati k
o‗rinishidagi tijorat banklar o‗z ustav kapitalini 
oshirishlari uchun q
o‗shimcha miqdorda aksiyalar chiqarishlari va ularni 
yuridik va jismoniy shaxslar orasida tarqatishi mumkin. Q
o‗shimcha 
mabla
g‗larni jalb qilishda bu banklarga o‗z qarz majburiyatlari, ya‘ni 
obligatsiyalar chiqarish huquqi berilgan. Obligatsiyalar barcha aksiyalar 
t
o‗la to‗lanib bo‗lgach, ustav fondining 20 dan oshmaydigan qiymati 
hajmida chiqarilishi mumkin. 
Mas‘uliyati cheklangan jamiyat ko‗rinishida tashkil topgan banklar 
o‗zlarining ustav kapitallarini yoki qo‗shimcha ishtirokchilarning 
ulushini oshirish orqali k
o‗paytirishlari mumkin. 
Har yili har bir bank aksioneri (ishtirokchisi) 
o‗zining ustav 
kapitalidagi ulushiga mos ravishda bank foydasining bir qismini 
dividend k
o‗rinishida oladi. 
Dividendlar hajmi va uni hisoblash tartibi aksiya turi (oddiy yoki 
imtiyozli aksiyalar) va chiqarilishi shartlariga bo
g‗liq bo‗ladi
Aktiv operatsiyalar natijasida tijorat banklari har xil foizlarda 
ularning risk darajasiga qarab ajratib boradilar. 
Zaxira fondi foydadan ajratmalar hisobiga shakllanadi. 
Zaxira fond bilan bir qatorda tijorat banklarida ishlab chiqarish va 
ijtimoiy rivojlanish fondlari ham foyda hisobidan tashkil topishi 

---

108
Markaziy bankning 
me‘yoriy talablariga muvofiq bank kapitali 
asosiy (birinchi darajali kapital) va q
o‗shimcha (ikkinchi darajali) 
kapitaldan iborat. Tartibga solish funksiyasini asosan, birinchi darajali 
kapital bajaradi, chunki u asosan aksiyadorlar ulushidan tashkil topadi. 
Bank kapitali uning faoliyat yuritish chegaralarini belgilab beradi, 
investorlar hamda aksiyadorlar va qolaversa, bankning 
o‗zi uchun 
muhim ahamiyatga ega b
o‗lgan moliyaviy barqarorlik darajasini 
k
o‗rsatib beradi. 
Bankning tashkil topish shakliga qarab, ustav kapitalining 
shakllantirilishi turlicha b
o‗ladi. Agar bank aksionerlik jamiyati 
k
o‗rinishida shakllanayotgan bo‗lsa, ustav fondi aksiyalarining nominal 
qiymati k
o‗rinishida tashkil topadi. Bunda aksiyalar ochiq obuna qilish 
y
o‗li bilan yoki ta‘sischilarning ustav fondidagi ulushlariga qarab tarqa-
tilishi mumkin. 
Agar bank 
ma‘suliyati cheklangan jamiyat ko‗rinishida tuzilgan 
b
o‗lsa, ustav fondi ulushlarga bo‗lingan holda bo‗ladi. Ularning hajmi 
ta‘sis hujjatlari bilan aniqlanadi. Bunda bank ishtirokchilari o‗zlarining 
ulushlari 
me‘yori chegarasida majburiyatlarni o‗z zimmalariga oladilar. 
Bankning tashkiliy-huquqiy shakliga qaramay, uning ustav fondi 
yuridik va jismoniy shaxslarning t
o‗lovlari orqali shakllanadi va 
ta‘sischilarning majburiyatlarini bajarish uchun xizmat qiladi. Ustav 
fondi faqat bank ishtirokchilarining xususiy mabla
g‗lari hisobiga tashkil 
topishi mumkin. Jalb qilingan kredit, garovga olingan mabla
g‗lar, 
boshqa y
o‗llar bilan jalb qilingan mablag‗lar hisobidan bankning ustav 
fondini shakllantirishga y
o‗l qo‗yilmaydi. Bankning ustav fondi faqat 
pul mabla
g‗lari va moddiy aktivlar hisobiga tashkil topishi mumkin. 
Respublika byudjeti mabla
g‗lari, davlat nobyudjet fondlari 
mabla
g‗lari va O‗zbekiston Respublikasi davlat boshqaruv va mahalliy 
hokimiyat organlari ixtiyoridagi b
o‗sh pul mablag‗lari va boshqa 
obyektlar banklarning ustav kapitali shakllanishida qatnashmaydi. 
Qonunda k
o‗rsatilgan holatlarda bank ustav kapitalini shakllantirish 
uchun byudjet mabla
g‗laridan foydalanish mumkin. 
Agar 
aksiyadorlar 
ustav 
kapitalini 
shakllantirishda 
qarz 
mabla
g‗idan foydalansa, ustav fondiga qo‗shilgan mablag‗ aksiyadorga 
qaytarib beriladi va aksiyalar kelgusida sotish uchun bankka qaytariladi. 
Tashkil etilayotgan bank kapitalining eng kam miqdori Markaziy 
bank tomonidan belgilanadi. Markaziy bank faoliyat shartlari, biznes-
rejada k
o‗rsatilgan operatsiyalar turi va hajmiga qarab, bank ustav 
kapitali miqdoriga q
o‗shimcha talablar qo‗yish mumkin. Ustav fondin-
101
binosi, texnika-texnologiya, dasturiy 
ta‘minotlari, xodimlarining ish haqi 
bilan bo
g‗liq xarajatlarning barchasi bankning o‗z mablag‗lari hisobidan 
qoplanadi. Bank faoliyati uchun zarur b
o‗lgan rezervlar, fondlar ham 
bankning 
o‗z mablag‗lari hisobidan shakllanadi.