Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

Banklarning 
o„z mablag„lariga – bankning ustav kapitali va unga 
tenglashgan mabla
g‗lar, jumladan, zaxira kapitali, maxsus fondlar, 
moddiy ra
g‗batlantirish fondi, boshqa har xil tashkil qilingan fondlar 
hamda taqsimlanmagan foydasi kiradi.
Jalb qilingan mabla
g„lar – depozitlar, jamg‗armalar, qarzga 
olingan mabla
g‗lar kontokorrent hamda korrespondent hisob varaqlarida 
o‗z ifodasini topadi.
Moliyaviy menejment tizimida eng muhim y
o‗nalishlardan biri 
bank aktiv va passivlarini samarali boshqarish hisoblanadi. Aktivlarni 
boshqarish asosida 
o‗z va jalb qilingan resurslarni joylashtirish tartibi va 
y
o‗llari yotadi. Tijorat banklarining passivlarini boshqarishda xalqaro 
bank amaliyotida 
―Bank passivlarini boshqarish‖ nazariyasidan keng 
foydalaniladi. Mazkur nazariyada asosiy 
e‘tibor tijorat banklarining 
depozit bazasini yaxshilashga qaratiladi.
1960-70-yillardan boshlab bank likvidligini boshqarish borasida 
―passivlarni boshqarish‖ nazariyasi paydo bo‗ldi va bank likvidlik 
muammosini yechish borasida 
o‗z passivlariga, ya‘ni majburiyatlariga 
e‘tibor qarata boshladi. Bu nazariyaning paydo bo‗lishiga iqtisodiyotda 
fond va pul bozorining shakllanishi hamda ikki po
g‗onali bank 
tizimining t
o‗la shakllanishi bilan bank mablag‗lari bozorining 
rivojlanishi turtki b
o‗ldi. Bu nazariy fikrga tayangan holda banklar o‗z 
likvidligini pul bozori va sarmoya bozoridan qarz olish, 
ya‘ni mablag‗lar 
jalb qilish orqali boshqara boshlashdi. Bu, asosan, Markaziy bankdan 
mabla
g‗lar sotib olish, depozit sertifikatlari, qisqa muddatli tijorat 
veksellari va yevro, dollar kabi qarz majburiyatlarini muomalaga 
chiqarish shaklida amalga oshiriladi. 
Ushbu nazariya himoyachilari bank resurslari yetarli b
o‗lmagan 
hollarda bank likvidligi muammosini bozordan q
o‗shimcha mablag‗lar 
jalb qilish y
o‗li bilan hal qilinishi mumkin deb ta‘kidlaydilar. Boshida 
bu nazariyani faqat yirik banklar 
ma‘qullagan edi, lekin keyinroq bu 
nazariya banklar tomonidan tan olindi. 
Passivlarni boshqarish nazariyasi orqali tijorat banklari likvidligini 
boshqarish quyidagi ikki xulosaga asoslanadi: 
1. Tijorat banklari q
o‗shimcha mablag‗larni kapital bozorlaridan 
jalb qilish y
o‗li orqali likvidlikka erishishi mumkin. 

---

102
2. Tijorat banklari Markaziy bank, boshqa banklardan olingan pul 
mabla
g‗lari hisobiga likvidligini ta‘minlashi mumkin. 
K
o‗plab rivojlangan mamlakatlar bank tizimida asosan ―bank 
passivlarini boshqarish
‖ nazariyasi asosida o‗z likvidligini ta‘minlaydi.
Bankning aktiv operatsiyalari k
o‗lami, ular joylashtiradigan 
resurslar hajmi, miqdori, bankning passiv operatsiyalari, jalb qilingan 
mabla
g‗lar summasiga bog‗liq bo‗ladi. Bunday holat resurslarni jalb 
qilish b
o‗yicha banklar o‗rtasida raqobatni keltirib chiqaradi. 
Bank resurslari bank balansining passiv qismida aks ettiriladi. 
Bankning ixtiyorida mavjud b
o‗lgan resurslar uning amalga 
oshirilishi m
o‗ljallanayotgan aktiv operatsiyalar uchun yetarli bo‗lmasa, 
zarur miqdordagi mabla
g‗larni Markaziy bankdan, nobyudjet 
fondlardan, pul bozoridan sotib olish yoki qarzga olish mumkin. 
Resurslarni jalb qilishda bank 
o‗z kapitalining yetarli darajasi miqdoriga 
ega b
o‗lishi va uni me‘yor darajasida ta‘minlashi lozim. 
Tijorat banki 
o‗z mijozlarining bo‗sh turgan mablag‗larini qarzga 
olish bilan, bir vaqtning 
o‗zida, bu mablag‗larni o‗z vaqtida 
qaytarilishini 
ta‘minlash majburiyatini ham oladi, shuning uchun bank 
barqaror likvidlikka ega b
o‗lishi kerak. Ishonchlilik va likvidlilik 
tamoyillari tijorat banki faoliyatining zarur shartlaridan b
o‗lib, ular 
aholining b
o‗sh turgan pul mablag‗larining banklar sari oqimini 
ta‘minlaydi. Undan tashqari bankning ahvoli moliyaviy jihatdan kam 
samarali b
o‗lgan holatda mijozlar o‗z mablag‗larini qaytarib olishlariga 
ishonch hosil qilishlariga zamin yaratadi.