James d. Gwartney

ELEMENT 4.10
Uzoq muddatli investitsiya uchun aksiyalarga investitsiya qiling, lekin pulga ehtiyoj
sezilganda, obligatsiyalarning yoki hatto narq pul ulushini oshiring.

---

276
Kutilmagan inflyatsiya obligatsiyalar daromadini kutilganidan kamroq qiluvchi omillardan biri
bo'lganligi sababli, inflyatsiyadan himoyalangan obligatsiyalar obligatsiya egasini ana shunday
riskdan himoya qiladi. Bu kabi obligatsiyalar, ayniqsa o'z aktivlarining real xarid qobiliyatini
oshirishni istagan pensionerlarga juda ma'qul keladi
(121)
.
Bundan tashqari, obligatsiyalarga foiz stavkalarining o'zgarishi ham qo'shimcha risk
tug'diradi. Faraz qilaylik, siz 1000 yevroga foiz stavkasi 5 ga teng 30 yillik obligatsiyani xarid
qilasiz. Ushbu obligatsiya 30 yil davomida sizga yiliga 50 yevrodan foiz to'laydi va muddati
tugashi bilan sizga 1000 yevroni qaytarib to'laydi. Biroq, agar siz obligatsiyani xarid
qilganizdan so'ng umumiy foiz stavkalar 10 foizga ko'tarilsa, unda obligatsiyangiz bahosi siz
to'lagan bahoga nisbatan ikki baravarga tushib ketadi. Sababi nima? 10 foiz stavkada investor
500 yevrolik obligatsiya bilan yiliga 50 yevrodan foiz ko'rinishida daromad olishi mumkin.
Demak, boshqalar sizning 1000 yevrolik obligatsiyangizni 500 yevroga sotib olishi mumkin.
Aksincha, agar siz 5 foizli 30 yillik obligatsiyani sotib olganingizdan so'ng foiz stavkasi 2,5 ga
tushib ketsa, unda obligatsiyaning bahosi deyarli ikki baravarga oshadi. Agar yaqin besh yil
ichida biror narsa xarid qilish uchun mablag' jamg'arayotgan bo'lsangiz, obligatsiya bahosidagi
bunday o'zgaruvchanlik (yoki riski) siz uchun ma'qul emas. Biroq, agar obligatsiyani butun 35
yil davomida ushlab tursangiz, unda siz butun 1000 dollaringizni qaytarib olasiz va ushbu
muddat davomidagi obligatsiya bahosi tebranishi sizga ta'sir qilmaydi. Shuning uchun
obligatsiyaning muddati sizga mablag' kerak bo'lgan vaqt bilan mutanosib bo'lgani ma'qul.
Investitsiya portfeli qancha muddat faqat aksiyalardan iborat bo'lishi va qachon ularni
obligatsiyalar bilan almashtirgan ma'qul? Bu investitsiya qilingan mablag'ga qachon muhtojlik
sezishingizga bog'liq. Avval qayd etib o'tganimizdek, qisqa muddatli investitsiyalar uchun
obligatsiyalar yaxshi instrument hisoblanadi. Masalan, ipoteka kreditining 20 foiz boshlang'ich
to'lovi uchun jamg'arayotgan yosh oila fond birjasiga emas, balki obligatsiyalarga investitsiya
qilgani ma'qulroq. Nega deganda, uy sotib olish uchun odatda bor- yo'g'i bir necha yil
jamg'arish yetarli bo'ladi. Bundan farqli o'laroq, yosh oila yangi tug'ilgan chaqalog'ining
universitetda ta'lim olishi uchun 18 yil, pensiya uchun esa 35-45 yil jamg'arishi mumkin.
Ikkala holatda ham aksiyalar deyarli butun jamg'arma davri davomida investitsiya portfelining
asosiy, balki butun qismini tashkil qilishi lozim.
Yangi tug'ilgan chaqaloqning ota-onasi bolaning universitetdagi ta'limi uchun

---

277
jamg'arishni tezroq boshlasa, ularda jamg'arish va aksiyalarning investitsiya riskini
diversifikatsiyalash uchun ko'proq vaqt bo'ladi. Ushbu holatda universitet ta'limi uchun
investitsiya portfelining bir qismi aksiyalardan iborat bo'lishi mantiqan to'g'ri bo'ladi. 2008–
2009-yillardagi Buyuk iqtisodiy resessiya vaqtidagi aksiyalar narxlarining tushib ketishi
misolida ko'rganimizdek, hatto 18 yil muddatda ham aksiyalarda risk bor. Universitet ta'limi
uchun jamg'arayotgan investorlar investitsiya portfellarida aksiyalarni kamaytirib,
obligatsiyalar ulushini oshirish orqali risk darajasini pasaytirihlari mumkin. Bu, ayniqsa,
mablag'ga ehtiyoj vaqti yaqinlashganda qo'l keladi. Har oy ma'lum miqdorda investitsiya qilib
borish daromadingizning ko'payishida muhim rol o'ynaydi. Agar bozor tanazzulga uchrasa,
aksiyalarni arzonroq sotib olasiz, bu esa tanazzulning ta'sirini kamaytiradi.
Aholi daromadlari va umr davomiyligi oshishi bilan pensiya uchun jamg'arishning
ahamiyati ham oshadi. Biz pensiyaga chiqqanda turmush tarzimizni keskin o'zgartirib
yuborishni yoki pasaytirishni va pensiya jamg'armamiz qariligimizda yetmay qolishini
istamaymiz. Pensiyaga chiqishga hali 10 yildan ko'proq vaqti bor shaxs uchun
diversifikatsiyalashgan aksiyalar portfeli eng yaxshi investitsiya portfeli bo'lishi mumkin.
Ehtiyotkor investor uchun investitsiya portfelining 10, 20 yoki hatto 40 foizi obligatsiyalardan
yoki naqd puldan iborat bo'lishi, garchi bu jami daromadning pasayishiga olib kelsada, uning
pensiya aktivlari barqarorroq bo'lishini ta'minlaydi.
Pensiya jamg'armasiga ehtiyoj yaqinlashishi bilan aksiyalardan iborat investitsiya
portfelida obligatsiyalarning ulushini bosqichma-bosqich oshirib borishni boshlash maqsadga
muvoqfiq bo'ladi. Buni qachon boshlash qisman pensiyaga chiqish vaqtiga va qancha oylik
daromad zarurligiga bog'liq. Katta investitsiya portfeliga yoki pensiya daromadi ehtiyojidan
ko'proq bo'lgan shaxslar kutiladigan daromadni ko'paytirish uchun portfelning asosiy qismini
uzoqroq muddatda aksiyalarda saqlashlari mumkin. Obligatsiyalarga o'tishdan asosiy maqsad
aksiyalarni vaqtinchalik past narxda sotilish ehtiyojini oldini olishdan iborat. Oylik yashash
xarajatlarini qoplashga investitsiya portfelingizdan mablag'ga ehtiyoj qanchalik tez sezsangiz,
portfeldagi obligatsiyalar ulushini strategik ravishda bosqichma-bosqich ko'paytirish orqali
riskni pasaytirish muhimdir.
Ko'p mamlakatlarda pensiya jamg'armasi ma'lum darajada daromad solig'idan ozod
qilingan, bu esa jamg'armalarning tezroq o'sishini ta'minlaydi. Masalan, Ukrainada nodavlat

---

278
pensiya fondiga ajratmalar soliq to'lovlarini hisoblashda yalpi daromaddan ish haqining 15
foizigacha bo'lgan miqdori chegirilishi mumkin va investitsiya damoradi soliqqa tortilmaydi.
Natijada jamg'armalar tezroq o'sadi
(122)
. Past soliq stavkalari orqali davlat aholini pensiya
uchun jamg'arishga rag'batlantiradi. Bolgariya kabi ayrim mamlakatlarda jamg'armalar,
investitsiyadan daromadlar va xususiy pensiya fondlaridan to'lovlar barcha soliqlardan ozod
qilingan
(123)
. Garchi ba'zi Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlarida hali xususiy pensiya
fondlari mavjud bo'lmasada, soliq imtiyozlari orqali pensiya fondlariga ixtiyoriy ajratmalar
miqdorini oshirish tendentsiyasi dunyo bo'ylab kuzatilmoqda. Agar soliq imtiyozlariga ega
xususiy pensiya hisob raqamini ochishning hozircha imkoni bo'lmasa, unda jamg'arishni
davom eting. Shunda bunday imkoniyat paydo bo'lishi bilan unga yiliga maksimal ruxsat
berilgan miqdorgacha ajratishni boshlashingiz mumkin bo'ladi
Shu paytgacha biz moliya bozoridagi risklar to'g'risida gapirdik, lekin pensiya uchun
jamg'arishda yana boshda, balki ancha muhimroq bo'lgan risk mavjud. Qancha yashashimizni
hech kim bilmaydi. Biz faqat o'rtacha umr davomiyligini (balki chekish va ichish kabi
o'tmishdagi xatti-harakatni inobatga olib hisoblanganini) bilamiz. Polsha yoki Chexiyada 60
yoshli odamlar yana 21 yil yashashini kutish mumkin, lekin ba'zilar bir yildan so'ng vafot
etishlari mumkin, boshqalar 100 yoshga kirishi mumkin. Bunday noaniqlikni qanday
rejalashtirasiz? Buning bir yo'li juda uzoq umr ko'rishni mo'ljallab jamg'arishdir. Shunda, agar
vaqtliroq vafot etsangiz, jamg'armangizni oilangizga yoki arzigulik xayriyaga (balki iqtosidiy
ta'limga ko'maklashadiganiga!) qoldirishni tashkil qiling. Biroq riskdan qochadigan odamlar
boshqa yo'lni tanlaydilar. Biror bir kishining qancha umr ko'rishini bilishning ilojisi bo'lmasa
ham, demograflar har bir guruhning o'rtacha qolgan umrini juda aniqlik bilan aytib berishlari
mumkin. 4.12-elementda muhokama qilingan har qanday sug'urta kabi, siz o'zingizni «juda
uzoq yashashdan» sug'urta qilishingiz mumkin. Hisobchilar har bir guruh a'zosining o'rtacha
umrini aytib bera olarkan, barchaning jamg'armasini to'plab, vaqtli vafot etganlar uzoq umr
ko'rganlarni subsidiya qilishsachi? Bunday shartnomalar «annuitet» deb nomlanadi.
Pensiya uchun jamg'arishni o'z oldilariga maqsad qilib qo'yganlar uchun
maslaxatlarimiz quyidagicha: 1) pensiya uchun jamg'arishni erta boshlang, 2)
diversifikatsiyalshgan aksiyalardan iborat investitsiya portfelini mablag'ga ehtiyoj
yaqinlashganda kam daromadli, riski kam aktivlarga, jumladan, obligatsiyalarga yo'naltiring,

---

279
va 3) pensiya dasturi uchun ko'zda tutilgan soliq imtiyozlaridan foydalaning.
Qanday qilib va nimaga investitsiya qilish uchun ehtiyot bo'lish kerak bo'lgan narsalar
ko'p. Siz ushbu ogohlantirishlarni yodingizda tuting.