Jamiyat falsafasi

Biologizm insonning tabiiy-biologik xususiyatlariga, sotsiologizm insonning ijtimoiy 
xususiyatlariga, psixologizm esa, ma’naviy, ruhiy, psixologik xususiyatlariga bir yoqlama 
yondashishga asoslangan edi.
ODAM – odam fikrlash, so‘zlash va mehnat qilish qobiliyatiga ega bo‘lgan va Shular tufayli 
boshqa barcha mavjudotu maxluqotdan ustun turuvchi oliy zotdir. Odam fikrining sog‘lomligi 
eng avvalo, inson tafakkurining mantiqiyligini ta’minlovchi xususiyatlar – aniqlik, muayyanlik 
izchillik, ziddiyatsizlik, asosli bo‘lishligiga bog‘liq.
ODAM – (arab. – po‘st, yuza qismi) fikrlash, so‘zlash va mehnat qilish qobiliyatiga ega 
bo‘lgan va Shular tufayli boshqa barcha mavjudotu maxluqotdan ustun turuvchi jonzot. Diniy 
aqidaga ko‘ra, Odam (ilk inson)ni Alloh taolo tuproqdan, erni yuza qismidan yoki po‘stidan go‘zal 
va mukammal qilib yaratgani, Azozilga unni ulug‘lab, ta’zim qilishni buyuribdi. Azozil esa: “Men 
nurdan yaralgan bo‘lsam, bu esa tuproqdan yaratilgan bo‘lsa-yu, nega men unga ta’zim qilar 
ekanman”, deb takabburlikka berilib, Allohning amrini bajarishdan bo‘yin tovlabdi. Shunda Alloh 
takabburligi uchun Azozilni Shaytoni la’in deya la’natlab, jannatdan quvib yuborishga amr etibdi. 
Lekin Shayton shaytonlik qilib, Allohga yolvorib so‘rabdi: “Mening makonim, maskanim 
Odamning qon tomirida bo‘lsa...” Allohning dargohi keng emasmi, Shaytonning bu iltimosini 
qabul etibdi. Odamzodning ba’zan shayton vasvasalariga berilib qolish hollari mana shundandir.
Odamzodning Er yuzidagi insoniy vazifasi yaxshilik qilishdir. Uning ijtimoiy mohiyati ana 
shunda. Besh qo‘l baravar bo‘lmaganidek, odamlar ham har xil bo‘ladi. “Odam borki, 
odamlarning naqshidur, Odam borki, hayvon undan yaxshidur” - degan xalq hikmati bejiz 
aytilmagan.
Shaxs haqida umumiy tushuncha. Shaxs tushunchasi insonga taalluqli bo‘lib, psixologik 
jihatdan taraqqiy etgan, shaxsiy xususiyatlari va xatti-harakatlari bilan boshqalardan ajralib 
turuvchi, muayyan xulq-atvor va dunyoqarashga ega bo‘lgan jamiyatning a’zosini ifodalashga 
xizmat qiladi. Odam shaxs bo‘lishi uchun psixik jihatdan rivojlanishi, o‘zini yaxlit inson sifatida 
his etishi, o‘z xususiyatlari va sifatlari bilan boshqalardan farq qilmog‘i kerak. Kadrlar tayyorlash 
milliy modelida shaxs kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’ekti va ob’ekti, ta’lim sohasidagi 

---

xizmatlarining iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchi sifatida ta’riflanadi. Shaxs – muayan 
jamiyatda yashovchi faoliyatning biror bir turi bilan shug‘ullanadigan ongli individ 
▪ ongli faoliyat – oliy psixik funksiyalardan biri 
▪ obnubilyasiya – (lotincha «nubes» ma’nosi bulut) ongning engil darajasida buzilishi 
▪ Somnolensiya (lotincha uyquchanlik) mudroqqa o‘xshash uyquchanlik holati 
▪ koma – es-hushning batamom yo‘qolib qolishi
Shaxs o‘zida sotsial sifatlarni mujassamlashtirgan insonni ifoda etadi. Kishilar shaxs bo‘lib 
tug‘ilmaydi, balki jamiyatdagina shaxs bo‘lib shakllanadi va rivojlanadi. Chunki insonga xos 
ijtimoiy sifatlar, fazilatlar avloddan-avlodga irsiy yo‘l bilan o‘tmaydi. Inson dunyoga kelgan vaqtida 
jamiyat, siyosiy tuzum, madaniyat, ishlab chiqarish, oila, ommaviy axborot vositalari, mafkura kabi 
ijtimoiy tuzilmalar mavjud bo‘ladi. Inson ta’lim-tarbiya, mehnat, muloqot jarayonida ijtimoiy 
tajriba, bilim, turli munosabatlar, axloqiy me’yorlar, siyosiy g‘oya, milliy mafkura kabi omillar 
ta’sirida yashaydi, ularni o‘zlashtiradi va shu jarayonda ijtimoiylashadi, ya’ni shaxs bo‘lib 
shakllanadi. Natijada insonda yangicha fazilat va sifatlar paydo bo‘ladi. U yaratuvchan mavjudot 
sifatida faoliyat ko‘rsata boshlaydi. O‘z-o‘zini nazorat qilish, o‘z-o‘zini tarbiyalash, yuksak 
mas’uliyatni his etish, g‘oya uchun kurashish, mustahkam e’tiqodga ega bo‘lish, o‘z fikr-
mulohazalarini erkin bayon etish va ijtimoiy-siyosiy faollik shaxsga xos belgilardir. Shaxsning 
maqsad, g‘oya va ideallari jamiyatdagi mavjud g‘oya va mafkura bilan uzviy bog‘liq ravishda 
shakllanadi. Milliy g‘oya va mafkurani amalga oshirish, ezgu ideallar yo‘lida hatto hayotini 
qurbon qilish shaxs hayotining bosh maqsadiga aylanadi.
Shaxs mustahkam iymon-e’tiqod, g‘oya va insoniy fazilatlarga ega bo‘lgan, Vatan, millat 
tuyg‘usi bilan yashaydigan, o‘zida davr xususiyatlarini ifoda etadigan insondir. Jamiyat o‘z 
taraqqiyoti davomida vujudga kelgan muammolarni hal etish uchun shaxsning muayyan tarixiy 
na’munalarini yaratadi. Xar bir o‘zgargan tarixiy sharoitda shaxs mohiyatini va mazmunini 
yangicha tushunish zaruriyati vujudga keladi.
Bugungi adabiyotlarda xarizmatik, shuhratparastlik, tajovuzkorlik va boshqa shakldagi 
shaxslar timsoli aks ettirilmoqda. O‘zbekistonda bozor munosabatlariga o‘tish sharoitida fozil va 
barkamol inson shaxsini shakllantirish dolzarb vazifalardan biri bo‘lib qoldi. Mamlakatimizda 
ta’lim-tarbiya sohasida amalga oshirilayotgan isloxotlar o‘z oldiga ana shunday shaxsni 
shakllantirishni maqsad qilib qo‘ydi. 
Mamlakatimizda shakllanayotgan milliy g‘oya va milliy mafkura insonga biryoqlama 
qarashlarga zid ravishda, undagi moddiylik va ma’naviylikni uyqunlashtirishni taqozo etadi. Bozor 
iqtisodiyoti kishilarning farovon, boy — badavlat, mulkdor, barcha qulayliklarga ega bo‘lishini 
inkor etmaydi. Aksincha, ularni tadbirkor, uddaburon va mexnatsevar bo‘lishga rag‘batlantiradi. 
Yuksak ma’naviyatgina inson ehtiyojlarini oqilona qondirishga, ijtimoiy adolat o‘rnatib, saxiy va 
oliximmat bo‘lishga undaydi. Antropologiya insonning ma’naviy olamiga chuqurroq kirib borish 
orqali olam mohiyatini bilish mumkin, degan g‘oyani ilgari suradi.
O‘zbekiston Respublikasining birinchi prezidenti Islom Karimov ta’rifiga ko‘ra, ma’naviyat 
(rux) insonni axloqan poklaydigan, iymon-e’tiqodini mustaxkamlaydigan, ezgulikka undaydigan 
botiniy kuchdir. Yuksak ma’naviyatda xaqiqiy insoniy mohiyat mujassamdir. Insonning olijanob 
fazilatlari etuk shaxslar timsolida o‘z aksini topadi. Insonga xos bo‘lgan barcha xususiyatlar shaxs 
faoliyatida, uning jamiyatda tutgan o‘rnida, uning o‘z moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini 
qondirishida, muayyan mafkurani amalga oshirishida yaqqol ko‘rinadi.