Jamiyat falsafasi

Oila tarqalishi ham mumkin. Buning turli sabablari bor. Biri - oilaning axloqiylik nuqtai 
nazaridan tarqalishi.. Bunda bolalar balog‘atga etgach, erkin shaxs sifatida yangi oilaga asos 
bo‘lishlari - o‘g‘il bolalarning uylantirilishi, qizlarning erga berilishi nazarda tutiladi. 
Uylantirilgan o‘g‘illarga ham, erga berilgan qizlarga ham yangi oila qurish va uni moddiy jihatdan 
dastlabki paytlarda muhtojlikdan saqlab turish uchun etarli bo‘lgan uy-ro‘zg‘or ashyolari 
ajratiladi. 
Shuningdek, oilaning tabiiy tarqalishi ham mavjud. Unda ota-onaning yoki otaning vafoti 
tufayli oila mulkining meros tarzida bir yoki bir necha farzandga o‘tishi munosabati bilan oila 
tarqalishi mumkin. 
Bundan tashqari, nikoh bekor qilinishi munosabati bilan oila tarqaladi. Aslida nikoh ham 
diniy, ham dunyoviy nuqtai nazardan buzilmasligi kerak. Lekin o‘rtada xiyonat sodir bo‘lishi yoki 
yana boshqa bir xil sabablar tufayli nikohni faqat axloqiy obro‘ga ega, qonun bilan tan olingan 
6
Bayron. Don Juan. M., Foreign language publishing house, 1984. P. 124. 
7
Шиммел А. Жоним менинг жонимда, 44 – 45-б. 

---

idoralar, masalan, sud, vakolatli ruhoniy bekor qilishi mumkin, zero u, aytganimizdek, axloqiy 
hodisa. Har bir jamiyat mana shu so‘nggi turdagi oila tarqalishiga qarshi kurashadi. Bunday oila 
buzilishi qancha kamaysa, u o‘sha jamiyatning axloqiy jihatdan takomillashib borayotganini 
anglatadi. 
Qadriyatlar falsafasi — aksiologiyaning ko‘pdan ko‘p mavzulari mutaxassislarimizning 
ilmiy izlanishlarida o‘ziga xos o‘rin tutmoqtsa. «Moziyga qaytib ish ko‘rmoq xayrlidir», — deb 
yozgan edi Abdulla Qodiriy «O‘tgan kunlar» romanida. Xuddi shunday, «Qadriyat d‘zi nima?» 
savoliga javob berishdan oldin mavzuning tarixini, qisqa bo‘lsa-da, o‘rganmoq lozim. Busiz 
qadriyatlarning bugun va kelajakdagi ahamiyatini tushunib bolmaydi. Qadriyatlar mavzuining 
tarixi. Qadriyatlar mavzuining tarixi, ildizlari va insoniyatga xos qadrlash tamoyillari shakllanishi 
uzoq o‘tmishga ega. G‘arb olimlari bu borada, asosan, Yevropa madaniy merosi va g‘oyalariga 
tayanadilar, ko‘plab allomalarning nomlarini tilga oladilar. G‘arbda qadriyatlar bilan 
shug‘ullanadigan falsafiy soha — aksiologiya fanining shakllangani ham ularning bunday 
qarashlari uchun muayyan asos boladi.
Biz Suqrot va Aflotun, Aristotel va Gegellar katta e’tibor bergan bu mavzuning G‘arb 
falsafasida o‘z tarixiga ega ekanligiga shubha qilmaymiz. Ammo ushbu mavzu ko‘hna va navqiron 
Sharq, xususan O‘zbekiston uchun begona emas! Uning eng teran jihatlarini faqat G‘arbdan emas, 
balki Sharqdan qidirish ham foydadan xoli bolmasa kerak. Nomlari sivilizatsiyamiz tarixiga 
abadiy bitilgan Xorazmiy, Forobiy, al-Buxoriy, at-Termiziy, Beruniy, ibn Sino, Najmiddin Kubro, 
Yassaviy, Naqshband, Ulug'bek, Navoiy, Mashrab, Bedil, Behbudiy, Avloniy kabi mutafakkirlar 
ijodida ham bu mavzuning izlari bor, teran qirralari ochilgan. Gap ana shu izlarni izlab topishda, 
ularni unutmaslikda, sayqallab turishda, zamona realliklari nuqtayi nazaridan xolisona talqin 
qilishdadir. Avlod va ajdodlarimiz yaratgan qadrlash mezonlarming tarixi eng qadimgi naqllar, 
rivoyatlar, afsona, hikoyat, dostonlarga, ya’ni xalq og‘zaki ijodi namunalariga borib taqaladi. 
Spitamen, Muqanna va Jaloliddin Manguberdi to‘g‘risidagi asarlarda, Alpomish, To‘maris va 
Shiroq to‘g‘risidagi afsona va dostonlarda vatanparvarlik, xalq va yurt ozodligi uchun fidoyilik 
kabi ko'plab umuminsoniy qadriyatlar tasvirlangan. Ma’naviy merosimizning yorqin namunasi — 
«Avesto» zardushtiylikning muqaddas kitobi bo‘lganligidan unda bu dinning qadriyatlar tizimi, 
qadrlash mezonlari, o‘sha davrdagi milliy g‘oyalar yorqin ifodalangan.
Qadrlash to‘g‘risidagi qarashlar rivojida VIII-XII asrlar katta ahamiyatga ega. Bu davrda 
arab istilosi amalga oshirilgan, islom hukmron dinga aylangan edi. E’tirof etish kerakki, Qur’on 
va Hadislarda ta’riflab berilgan ilohiy qadriyat va qadrlash masalalari xalqimiz tarixi va 
madaniyatiga ta’sir ko‘rsatgan. Shu bilan birga, arab istilosi davrida ko‘pgina milliy 
qadriyatlarimizning yo‘qotib yuborilganligini ham qayd qilmoq kerak. Bu to‘g‘rida Beruniy 
«Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida afsus bilan yozib qoldirgan. Sivilizatsiyamiz 
qadriyatlari va xalqimizga xos qadrlash me’yorlari musulmon Sharqi va arablar dunyosi 
madaniyatining rivojiga ham nihoyatda katta aks ta’sir ko‘rsatgan. Tarixda nomlari saqlangan 
allomalarimiz o‘z navbatida butun jahon, Sharq madaniyatiga g‘oyat katta hissa qo‘shganlar. 
Bunday fikrni Abu Hanifa, al-Buxoriy, at-Termiziy, Kubro, Ahmad Yassaviy, Naqshband kabi 
ilohiyot ilmining zabardast allomalari to‘g‘risida ham aytish joiz. Ularning har biri o‘z zamonasida 
islomni sivilizatsiyamizning yuksak madaniyati nuqtayi nazaridan targ‘ib va tashviq etdilar, islom 
falsafasini yuksaklikka ko‘tardilar, mazkur dinning butun jahonda katta mavqega ega bo‘lishida 
muhim faoliyat ko‘rsatdilar. Ularning islom falsafasi va ilohiyotiga, uni zamona zayllari orasidan 
o‘tish jarayoniga ko‘rsatgan nihoyatd katta ta’siri to‘g‘risida maxsus tadqiqotlar olib borish 
mumkin.
Afsuski, manbalar yetarli bo'lishiga qaramasdan, yurtimiz sivilizatsiyasining islom dini 
rivojiga va azaliy islom mamlakatlarining madaniyati taraqqiyotiga ta’siri to‘g‘risida yozilgan 
asarlar haligacha kam, bu to‘g‘rida keng qamrovli tadqiqotlar olib borish zaruriyati allaqachon 
yetilgan. Masalaning muhimligi atoqli qomusiy olimlar — Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, ibn Sino, 
al-Farg‘oniy, Ulug'bek, Lutfiy, Navoiy, Bobur kabi sivilizatsiyamizning zabardast namoyandalari 
ijodi va merosi ko‘zgusida yanada yaqqolroq namoyon boladi. Zero, ular nafaqat Markaziy Osiyo, 
arab-musulmon sivilizatsiyasi, balki jahon madaniyati taraqqiyotiga nihoyatda katta hissa 

---

qo‘shganlar, yurtimiz qadriyatlari ta’sirining butun olamga yoyilishida xizmat qilganlar. Afsuski, 
dunyoning oltidan bir qismini egallab turgan sobiq ittifoqda qadrlashning umuminsoniy 
tamoyillarini barqaror qilish u yoqda tursin, haqiqiy qadriyatshunoslik nuqtayi nazaridan 
tadqiqotlar olib borishga ham izn berilmas edi. Faqat o‘tgan asrimizning 60-yillariga kelib, 
qadriyatlar muammosi ba’zi mutaxassislar tomonidan tahlil qilina boshlagan bolsa-da, 90-
yillargacha falsafa darsliklarida alohida mavzu sifatida o‘z o‘rniga ega bolmadi. Hukmron 
mafkuraning tarkibiy qismiga kirmaganligi, mavzularining juda kam tadqiq qilinganligi va 
nihoyatda oz ahamiyat berilganligidan maxsus falsafiy tadqiqotlar sohasiga aylana olmadi.
Aksiologiya nomi bilan sobiq ittifoqda birorta ham darslik yoki o‘quv qollanma chop 
etilmagan, hatto universitetlaming faylasuf, jamiyatshunos, tarixchi kabi mutaxassislar 
tayyorlaydigan ijtimoiy bolimlarida ham bu sohaga oid maxsus bilimlar berilmas edi. «Qadr» va 
«qadriyat» tushunchalari, qadrsizlanish muammosi. Qadriyatlar to‘g‘risida G‘arbda keng 
tarqalgan «Aksiologiya» (aksio — qadriyat, logos — fan, ta’limot) fani rivojlangan mamlakatlarda 
inson qadri va haq-huquqlariga doir ko‘pgina tamoyillarning amaliyoti uchun nazariy asoslardan 
biri bolgan ilmiy sohalar qatoriga kiradi. 164 Bu borada «Qadr» tushunchasiga katta ahamiyat 
qaratish lozim. U muayyan qadriyatning, ya’ni biron-bir narsa, voqea, hodisa yoki biror idealning 
inson va jamiyat uchun qadri va ijtimoiy ahamiyatini anglatadigan tushunchadir. «Qadr» 
tushunchasi o‘zbek tilida serqirra ma’no va mazmunga ega, u tilimizdagi ba’zi ibora va so‘zlarda 
o‘ziga xos sharqona falsafiy mazmun borligidan dalolat beradi. Ana shu sababdan ham o‘zbek 
tilida qadriyatning mazmunini bilib olish va uning ahamiyatini anglash, avvalo, qadrning 
ma’nosini bilish orqali boradi. Insonning insonga ibrati, tarbiyadagi ta’sirini uning o‘zi baholay 
olmaydi, balki boshqa inson baholaydi. Demak, qadriyat sifatidagi inson ta’sirida uning qadri va 
ahamiyati namoyon boladi, boshqa kishi esa ana shu bevosita ta’sir natijasida uning ahamiyatini 
baholaydi, qadriga baho beradi.
Qadriyatlar muammosiga bag‘ishlangan ilmiy-falsafiy manbalarning ko‘pchiligida 
qadriyatni «baho» tushunchasi bilan qiyoslash, ularga bir xil daraja va kolamdagi tushunchalar 
sifatida qarash hollari uchraydi. Ayni paytda qadriyatlar jamiyat rivoji va kishilar hayotining turli 
davrlarida turlicha ahamiyat kasb etadi, tarixiy zaruratga mos ravishda goh u, goh bu qadriyat 
ijtimoiy taraqqiyotning eng oldingi pog‘onasiga chiqadi, boshqalari xiralashgandek tuyuladi. 
Masalan, yurtni yov bosganda — ozodlik, imperiya hukmronligi nihoyasida — istiqlol, urush 
davrida — tinchlik, tutqunlikda — erkinlik, xastalik va bemorlik paytlarida — sihat-
salomatlikning qadri ortadi, ularga intilish kuchayadi. Qadriyatlarning asosiy shakllarini aniqlash 
borasida olimlar orasida bir xil va hamma e’tirof etgan yagona nuqtayi nazar yo‘q. Ularni moddiy 
va ma’naviy, umumbashariy va umuminsoniy turlarga bolish mumkin. Bu shakllar ham ularga 
mos ravishda tabiat va jamiyatdagi narsa, voqea, hodisa, jarayonlar o'zaro uyg‘unlikda, qonuniy 
boglanishda, umumiy aloqadorlikda namoyon boladi. Bunday hollardagi tahlil jarayonida ilmiy 
bilishning tizimlilik usuli, alohidalik, xususiylik va umumiylik, butun va bolak kategoriyalarining 
dialektikasiga asoslanish qol keladi.