Jaqtılíqtıń polyarizatsiyası. Jaqtiliq tolqinlariniń ortaliq penen óz-ara tа’sirlesiwi Jobası

2. Malyus nızamı. Bryuster nızamı. 
Tábiyiy jaqtılíqtan polyarizatsiyalanǵan jaqtılíq alıw ushın sonday sharayat 
jaratıw kerek, bunda jaqtılíq tolqınınıń V vektorı anıq bir baǵıt boylap terbeletuǵın 
bolsın. Bunday sharayatlar polyarizatsiyalawshı prizmalar arqalı ámelge asırıladı. 
Prizmalar eki túrge bólinedi:
á) tek tegis polyarizatsiyalanǵan nur alınatuǵın;
ǵ) bir-birine perpendikulyar tegisliklerde polyarizatsiyalanǵan eki nur beretuǵın 
prizmalar.
Polyarizatsiyalawshı prizmalar tolíq ishki shaǵılısıw hádiysesine tiykarlanıp 
isleydi. Bunday prizmalardıń ayqın mısalı Nikol prizması. Nikol prizmasi eki 
island shpatınan islengen AV sızıq boylap kanada balzam (n=1.óó) kleyi menen 
biriktirilgen qurılma. Tábiyiy nur kristall ichinde ápiwayı (n
0
=1.úú) hám ózgeshe 
ápiwayı (n
c
=1.óá) nurlarǵa bólinedi. !piwayı nur kanada balzamınan tolíq 
shaǵılısadı hám qaraytırılǵan SV betinde jutıladı. Kristalldan ózgeshe ápiwayı nur 
chıǵadı.
Anizotrop ortalíqlarda nur ekige bóliniwden tısqarı turliche jutıladı. 
Dixroizm dep atalıwshı bul hádiyse sebepli eki nurdan biri tolíq jutıladı. Máselen, 
turmalin kristalında ápiwayı nurdıń jutılıw koeffitsienti ózgeshe ápiwayı 

---

nurdıkinen bir neche márte úlken. Qalıńlıǵı á mm bolǵan turmalin plastinkasında 
ápiwayı nur jutılıp, tek ózshgeshe ápiwayı nur shıǵadı. Bul bolsa dixroizmli 
kristallardan polyarizator sıpatında paydalanıw imkaniyatın beredi.
Polyarizatorlar sıpatında polyaroidlar keń qollanıladı. Polyaroid juqa 
tselluloid plenkasınan ibarat bolıp, oǵan gerapatit jińishke kristalları kiritilgen 
boladı. Gerapatittiń 0,1 mm qalíqlíqtaǵı plastinkası ápiwayı nurdı tolíq jutadı. 
Eger bir turmalin plastinkası arqasına ekinshi turmalin plastinkasi jaylastırılsa, 
birinshisi polyarizator, ekinshisi analizator dep ataladı. Ekinshi kristalǵa túsiwshi 
jaqtılíq intensivligin I
0
, shıǵıwshı jaqtılíq intensivligin I dep belgilesek,
I=I
0
cos
2

(27.1) 
tábiyiy jaqtılíq intensivligi I
á
bolsa, I
0
=I
1
/2 .  - kristallardıń optik kósherleri 
arasındaǵı múyesh. (27.1) ańlatpa Malyus nızamın sıpatlaydı. 
Tábiyiy jaqtılíq eki dielektriktiń shegarasına túskende bir bólegi shaǵılısadı, 
bir bólegi bolsa sınıp ekinshi ortalíqta háreketlenedi.Bul nurlardıń jolına turmalin 
plastinkasın qoyıp, olardıń tolíq emes polyarizatsiyalanıwına isenim payda etiw 
múmkin. Tájriybeler shaǵılısqan nurda túsiw tegisligine perpendikulyar bolǵan 
terbelis, sınǵanında bolsa túsiw tegisligine parallel terbelis ústinrek bolıwın 
kórsetedi. 
Polyarizatsiya dárejesi nurdıń túsiw múyeshi hám sınıw kórsetkishine 
baylanıslı. Shotlandiyalíq fizik D.Bryuster (áwhá-áhúh) túsiw múyeshi 
Б
i
sındırıw 
kórsetkishi n
ǵá
járdeminde
21
n
tgi
Б
=
(27.2) 
ańlatpası arqalı anıqlanıwın kórsetiwshi óz nızamın jarattı. Bunda n
ǵá
– ekinshi 
ortalíqtıń birinshi ortalíqqa salıstırǵanda sınıw kórsetkishi. 
Tábiyiy jaqtılíq dielektrikler shegarasına Bryuster múyeshi astında tússe, 
shaǵılısǵan nur tegis polyarizatsiyalanǵan boladı. Sınǵan nur maksimal 
polyarizatsiyalanǵan boladı. 

---

3. Nurdıń ekilenip sınıwı. Kristalldıń optik kósheri. 
Fizikalíq qásiyetleri baǵıtlarǵa baylanıslı bolmaǵan ortalíq izotrop ortalíq dep, 
baǵıtlarǵa baylanıslı bolǵan ortalíq anizatrop ortalíq dep ataladı. İzotrop ortalíq 
(máselen shiyshe plastinka)ta jaqtılíqtıń sınıwı sınıw nızamına boysınadı. Eger 
island shpatına jaqtılíq tússe, kristalldan eki bir-birine hám túsip atırǵan nurǵa 
parallel nur shıǵadı. Eger túsip atırǵan nur kristallǵa perpendekulyar bolǵan 
jaǵdayda da sınǵan nur ekige bólinedi. Bul nulardan biriniń elektr terbelisleri 
kristaldıń bas optik tekkisligine perpendikulyar boladı; bul nur ápiwayı nur (0) dep 
ataladı. ekinshi nurdıń elektr terbelisleri bolsa bas tegislikte boladı; bul nur 
ózgeshe ápiwayı nur (e) dep ataladı (q-suret). 
Kubik sistemaǵa kiriwshi kristallardan basqa barlíq kristallar nurdı
ekilenip sındırıw qásiyetine iye. Bul hádiyse birinshi bolıp island shpatında 
Bartolini tárepinen anıqlanǵan. Bul hádiyse jaqtılíqtıń anizotrop kristallarda turli 
baǵıtta 
x
,
u
lar hár qıylı bolıw múmkinligi menen baylanıslı. Demek, sındırıw 
kórsetkishleride (n
x
=1) hár qıylı. Sonıń uchın nur kristallǵa túskende turli múyesh 
asıtnda sınadı.
Kristallarda sonday baǵıt bar, bul 
baǵıt boyínsha jaqtılíq tarqalǵanda nurdıń 
ekilenip sınıwı bayqalmaydı. Bul baǵıt 
kristalldıń optik kósheri delinedi. Eger 
kristall optik kósherge perpendekulyar 
baǵıtta kesilse usı qırına normal túsip atırǵan nur birdey tezlik penen tarqaladı. 
Tábiyiy nur optik kósher boylap ketgende jaqtılíq polyarizatsiyalanbaydı. 
Polyarizatsiya hádiysesi xalíq xojalıǵında keń qollanıladı. Bularǵa mexanik 
kernew nátiyjesinde payda bolatuǵın elastik kernew orınların anıqlaw, ses jazıw 
hám esittiriw sıyaqlı tez ótetuǵın protsesslerdi úyreniw mısal bola aladı. 
Tájriybelerdiń kórsetiwinshe, bazı kristallar hám organikalíq zatlardıń 
eritpelerinen polyarizatsiyalanǵan jaqtılíq ótkende polyarizatsiya tegisliginiń 
burılıwı bayqaladı. Polyarizatsiya tegisligi burılıwshı zatlar optikalíq aktiv zatlar 
e
o
3-сурет. 

---

dep ataladı. Bunday zatlarǵa kvarts, qanttıń suwdaǵı eritpesi hám basqalar mısal 
bola aladı. 
Polyarizatsiyalíq mikroskop. 
Polyarizatsiyalíq mikroskop qádimgi biologiyalíq mikroskopqa uqsas. 
Biologiyalíq mikroskoptan ayırmashılıǵı 
sol, 
bul 
mikroskopta 
analizator 
menen 
polyarizator bar. Ol optikalíq analizatroptı 
zatlardı tekseriwge arnalǵan. Polyarizator 
biologiyalíq 
mikroskoptıń 
kondensorınıń 
aldında, al analizator tubus ishindegi obektiv 
penen 
okulyardıń 
ortasında 
ornalasqan. 
Polyarizator menen analizator bir-biri menen 
ayqasa ornalasqan sonlíqtan olar ózlerinen 
jaqtılíqtı ótkizbeydi. Eger polyarizator menen 
analizatordıń ortasına optikalíq analizatroplı 
zatlar (preparat) ornalastırsaq, preparattıń bári 
birdey kórinbey, onıń geybir analizatroplı jeri 
ǵana mikroskoptan kórinedi. Demek analizatorlı 
zatlardı polyarizatsiyalíq mikroskoptan kóriwge 
boladı. Yaǵnıy ol arqalı kletkalardıń bóliniwin, 
xromosomlardı baqlawǵa boladı 
M 
A 
zat 
P 
4-súwret