Jaqtılíqtıń polyarizatsiyası. Jaqtiliq tolqinlariniń ortaliq penen óz-ara tа’sirlesiwi Jobası

Jaqtılíq dispersiyası 
4.Dispersiya sózi latınsha dispersio- shashılıw sózinen alınǵan. Jaqtılíq 
dispersiyasın birinshi bolıp baqlaǵan ingliz fizigi İ.Nyuton esaplanadı. Ol aq 
jaqtılíq dástesin shiyshe prizma arqalı ótkerip, ekranda túrli reńler izbe-izliginen 
quralǵan spektrdi baqladı. Nyuton aq jaqtılíq jeti túrli- qızıl, oranjevıy, sarı, jasıl, 
aspan kók, kók, fiolet reńlerden ibarat ekenligin anıqladı. Prizmadan ótken aq 
jaqtılíqtıń túrli reńlerge ajralıp ketiwi dispersiya qubılısınıń nátiyjesi bolıp tabıladı. 

---

Dispersiya 
dep, 
ortalíqtıń 
sınıw 
kórsetkishiniń 
jaqtılíq 
tolqın 
uzınlıǵına(jiyiligine) baylanıslılıǵı aytıladı. Solay etip, dispersiya hádiysesi 
jaqtılíqtıń tolqın tábiyatı tiykarında túsindiriliwi múmkin bolǵan hádiyselerden biri
bolıp, onda tolqın uzınlıǵı áhmiyetli rol oynaydı. 
Vakkumda qálegen tolqın uzınlíqlı elektromagnit tolqınlardıń taralıw tezligi 
birdey(c=q*10
h 
m/s), zatlarda bolsa tolqın uzınlıǵına baylanıslı boladı. Sonıń ushın 
hám aq jaqtılíq quramına kiretuǵın túrli reńlerge sáykes keliwshi tolqınlar ushın 
ortalíqtıń sınıw kórsetkishi hár qıylı boladı. Nátiyjede prizmadan ótiw waqtında 
reńler túrlishe sınıw kórsetkishine ushraydı, túrlishe sınadı hám bir-birinen ajralıp 
shıǵadı.Sonı aytıw kerek, dispersiya hádiysesi tek ǵana prizmada emes, bálki júdá 
kóp basqa halatlarda hám ushraydı. Máselen, quyash nurlaranıń atmosferada payda 
bolatuǵın suw tamshılarında sınıwı onıń reńlerge ajralıwına, yagnıy raduganıń 
payda bolıwına alıp keledi. 
Nyuton óz tájriybesin dawam ettirip, prizmadan sınǵan reńli nurlardı linza 
járdeminde bir tochkaǵa toplaǵan hám ekranda aq jaqtılíqtıń payda bolǵanlıǵın 
kórgen. Demek reńli nurlardıń qosılıwı nátiyjesinde aq jaqtılíq payda boladı, 
yaǵnıy dispersiya nátiyjesinde payda bolǵan jeti reńli jaqtılíq aq jaqtılíq quramına 
kiriwshi jaqtılíqlar. 
5. Móldir deneniń reńi onnan ótetuǵın jaqtılíqtıń quramı menen anıqlanadı. 
Eger boyaw jaǵılǵan shiyshege aq jaqtılíq tússe, onda shiyshe tiykarınan, boyaw 
reńindegi jaqtılíqtı ótkeredi. Máselen qızılǵa boyalǵan shiyshe qızıl reńli jaqtılíqtı, 
jasıl shiyshe jasıl reńli jaqtılíqtı ótkeredi 8.t.b. Túrli reńli filtrlerden paydalanıw usı 
qásieytke tiykarlanǵan. Eger dene ózine túsip atırǵan jaqtılíqtı qaytarsa, ne boladı? 
Tábiyiy ráwishte dene usı reńde kórinedi. Máselen qızıl bolıp kóringen dene qızıl 
reńli jaqtılíqtı, kók bolıp kóringen dene kók reńli jaqtılíqtı qaytaradı. Móldir emes 
deneniń reńi ol qaytaratuǵın jaqtılíq reńleriniń aralaspası menen anıqlanadı. 
Demek, denelerge bazı reńli boyaw jaǵıw- oǵan usı reńli jaqtılíqtı qaytaratuǵın zat 
penen boyaw degendi ańlatadı. Barlíq reńdegi jaqtılíqtı qaytaratuǵın dene aq bolıp 
kórinedi. Ózine túsip atırǵan barlíq jaqtılíqtı jutatuǵın dene qara bolıp kórinedi. 

---

Tábiyatta absolyut qara dene hám absolyut aq dene hám joq.Yaǵnıy barlíq deneler 
jaqtılíqtı azlı-kóp jutadı hám qaytaradı. 
Difraktsiya hám dispersiya nátiyjesinde payda bolatuǵın spektrler bir-birinen 
keskin parıqlanadı. Difraktsiyalíq reshetkaǵa túsip atırǵan jaqtılíq tolqın uzınlıǵına 
qarap difraktsion maksimumlarǵa bólistiriledi. Auısıw múyeshiniń sinusı tolqın 
uzınlíqqa proportsional boladı. Sonıń ushın da úlken tolqın uzınlíqqa iye bolǵan 
nurlar, kishi tolqın uzınlíqqa iye bolǵan fiolet nurlarǵa qaraǵanda kóbirek auısadı. 
Dispersiyada bolsa jaqtılíq ortalíqtıń sınıw kórsetkishine qarap jayıladı. Túsip 
atırǵan jaqtılíqtıń tolqın uzınlıǵı artıwı menen prizmanıń sındırıw kórsetkishi 
kemeyedi. Sonıń ushında úlken tolqın uzınlíqqa iye bolǵan nurlar, kishi tolqın 
uzınlíqqa iye bolǵan fiolet nurlarǵa qaraǵanda azıraq auısadı. 
Dispersiya hádiysesiniń ashılıwı jaqtılíqtıń tábiyatı, ulıwma alǵanda, nurlanıw 
járdeminde zatlardıń dúzilisi haqqında maǵlıwmatlar alıwǵa járdem beredi. 
Jaqtılíqtıń jutılıwı (absorbtsiya) dep zatlardan ótiwde jaqtılíq energiyasınıń 
joǵalıwına aytıladı.Bunıń sebebi jaqtılíq energiyasınıń zattın ishki energiyasına 
aylanıwı. Jutılıw nátiyjesinde ótip atırǵan jaqtılíq intensivligi kemeyedi. Jaqtılíqtıń 
zatlarda jutılıwı Buger nızamı járdeminde sıpatlanadı: 
x
e
I
I

−
=
0
(27.3) 
bunda I
0
hám I –sáykes ráwishte x qalıńlíqlı zatqa túsip atırǵan hám onnan 
shıǵıp atırǵan jaqtılíqtıń intensivlikleri. α- jutılıw koeffitsienti dep atalıp, zattıń 
ximiyalíq quramı, halatı hám túsip atırǵan jaqtılíqtıń tolqın uzınlıǵına baylanıslı 
shama. 
6. Hár qanday qızdırılǵan zat ózinen elektromagnit nurlar shıǵaradı. Bul 
tolqınlar jıyındısı nurlanıw spektri dep ataladı. Zatlardıń halatına hám nurlanıw 
mexanizmine qarap spektrleri hám túrlishe boladı. Eger qızdırılǵan qattı deneden 
shıǵıp atırǵan jaqtılíq prizma arqalı ótkerilse, ekranda bir tekli úzliksiz spektr 
payda boladı. Eger gaz yamasa puw jaqtılíq deregi bolıp xızmet etse, spektrdiń 
kórinisi keskin ózgeredi. №arańǵı oblastlar menen ajratılǵan jaqtı sızıqlar payda 
boladı. Bunday spektrler sızıqlı spektrler dep ataladı.Natriy, vodorod hám geliydiń 
spektrleri sızıqlı spektrlerge mısal bola aladı(1-súwret). 

---

1-súwret. Nurlanıw spektri 
2-súwret. Jutılıw spektri. 
Nurlanıp atırǵan gazlar spektriniń kórinisi gazdıń ximiyalíq tábiyatına 
baylanıslı boladı. Hár bir gaz yaki puw ózine tán bolǵan spektrǵa iye. Sonıń ushın 
nurlanıp atırǵan gazdıń spektrine qarap onıń ximiyalíq quramın anıqlaw múmkin. 
Joqarıda kórsetilgen nurlanıw spektrlerinen basqa jutılıw spektrleri hám bar. 
Olar tómendegishe payda boladı. Aq jaqtılíqtı tekserip atırǵan zat arqalı ótkerip, 
spektrdi anıqlaytuǵın áspabǵa jiberiledi. Bunda tınıq spektrde málim tártipte 
jaylasqan qara sızıqlar kórinedi. Bul sızıqlardıń sanı hám jaylasıwı tekseriplip 
atırǵan zattıń quramı haqqında pikir júritiwge imkan beredi. Mısal ushın, aq 
jaqtılíqtıń jolında natriy puwları turǵan bolsa, onda nurlanıw spektrinde sarı sızıq 
turǵan ornında, jutılıw spektrinde qara jol payda boladı. Usı hádiyse Kirxgoff 
tárepinen tómendegishe túsindirildi: Atom ózinen qanday jaqtılíq tolqının 
nurlandırsa, sonday jaqtılíq tolqının jutadı. 2-súwrette natriy, vodorod, geliydiń 
jutılıw spektrleri kórsetilgen. 
Spektral analiz haqqında túsinik. Nurlanıw hám jutılıw spektrlerin úyreniw 
zatlardıń quramın anıqlawǵa imkan beretuǵını bizge beligili. Sonday-aq, spektral 
sızıqlardıń jarqınlıǵı usı elementtiń birikpedegi muǵdarın anıqlawǵa imkaniyat 
beredi. Nurlanıw hám jutılıw spektrlerine muwapıq zattıń ximiyalíq quramın 
anıqlaw usılı spektral analiz dep ataladı. 

---

Mısal ushın spektrde sarı sızıq bolatuǵın bolsa, bul úyrenip atırǵan zat 
quramında natriy barlıǵın kórsetedi. Eger spektri aldın málim bolmaǵan sızıq 
kórinse, bul jańa element ashılǵannıń dáliyli bolıp tabıladı. Spektral analiz júdá 
sezgir usıl bolıp, onıń járdeminde elementtiń 10
-10 
gr. muǵdarın hám anıqlawǵa 
boladı. Ximiyalíq usıl menen bunday kishi muǵdardaǵı zattı anıqlawdıń ulıwma 
ilajı joq. Spektrdiń kóriniw oblastın úyreniw ushın spektroskop dep atalıwshı 
áspablar isletiledi. Eń ápiwayı spektroskoplar 3-súwrette kórsetilgen. 
Bunda q-okulyar, w-kóriw trubkası, e-obektivler, r-kollimator, t-sańlaq, y-
mikrometrli buranda. Sańlaqtan kelgen nur kollimator arqalı linzaǵa túsedi.Ol 
prizmadan ótiwde túrli reńlerge ajraladı hám obektiv, kóriw trubası arqalı okulyar 
járdeminde baqlanadı. 
Spektrdi fotoplastinkada belgilewshi áspab spektrograf dep ataladı. Jánede 
quramalılastırılǵan, yaǵnıy úshinshi truba menen támiynlengen pribor spektrometr 
dep ataladı. Spektral analiz ilim ushın úlken áhemiyetke iye.!sirese onıń 
astronomiya ushın áhemiyeti júdá úlken. aspan deneleriniń quramı haqqında 
maǵlıwmat alıwdıń jalǵız jolı spektral analiz bolıp tabıladı. Bul usıl menen 
№uyashtıń, juldızlardıń quramı úyrenilgen, Mendeleev tablitsasınıń ǵó elementi 
ashılǵan.*ázirgi waqıtta spektral analiz geologiyada, metallurgiyada, ximiyada, 
meditsinada keń qollanılıp kelmekte.
Bekkemlew ushın sorawlar: 
1. Tolqınlardıń polyarizatsiyalanıwı qalay payda boladı?
2. Terbelis tegisligi degen ne? 
3. Polyarizatsiyalanıw tegisligi degen ne?

---

4. Analizator polyarizator degen ne?
5. Kristallardıń qanday qásiyeti dixroizm dep ataladı.
6. Bryuster nızamı qanday? 
7. Nurdıń ekilenip sınıwın túsindirip beriń. 
8. Kristalldıń optik kósheri degen ne? 
9. Polyarizatsiyalíq mikroskoptı túsindirip beriń? 
10. Jaqtılíqtıń dispersiyasın birinshi bolıp kim tapqan?