Jilliliq nurlaniwi nizamlari Joba

0

                     

νννν

 

 

                                           1-Suwret 

     Egerde  barliq  fotoelektronlar  birdey  tezlikke  iye  bolg`anda  fototoktin`  irkiwshi  potentsialdan  g`a`rezliligi  

tu?ri mu`yeshten ibarat bolar edi(2-suwret). Irki?shi potentsial 

g

N

N

=

 ma`nisine jetkenshe 

             2 –Suwret                             3 – Suwret.   

 

       fototok irki?shi potentsialg`a g`a`rezli bolmaydi. 

g

N

N

=

 bolg`anda fototok birden nolge aylanadi. 

g

N

 

potentsiali bul elektronnin` kinetikalik energiyasi irki?shi potentsialdi jen`iuge za`rur bolg`an jumisqa 

ten`lesetug`in potentsial: 

g

eU

mV

=

2

2

1

          (4) 

  Solay etip 

g

N

 potentsiali fotoelektronnin` energiyasinin` o`lshemi boladi. Ol 

g

N

3

 g`a ten`. 

         Haqiyqatinda  fotoelektronlar  ha`r  qiyli  tezlikke  iye  boladi  ha`m  fototoktin`  irki?shi  potentsialg`a 

g`a`rezliligi n`-su?rette ko`rsetilgen. 

Vin formulasinda da, Plank formulasinda da (

λ

)ushin jazilg`anda). 

k

hc

С

=

2

 

turaqlisi bar.  

          Usinnan paydalanip turaqli 

h

 tin` ma`nisin tabi?g`a boladi. Ta`jiriybede  S

g` 

= a`,n`qhn` sm

⋅

grad ma`nisi 

aling`an S = 2,99??u`

⋅

a`0

a`0 

sm

⋅

s

-a`

, k=a`,qh0n`

⋅

a`0

-a`0 

erg

⋅

grad

-a`

 bolg`anda 

h = u`,o`o`h

⋅

a`0

-g`? 

erg

⋅

s 

 

 

7 

Kompton effekti 

 

Joba: 

1.

 

Erkin elektronlarda shashirag`an nurda uzin  tolqinnin` payda boli?i. 

2.

 

Kompton effekti, oni nurdi korpuskulaliq qa`siyetke iye dep tu`sindiri?. 

 

 

  Rentgen nuri, gamma nurlari, erkin elektronlar, nurlardin` massasi, impulsi, nur shashirag`anda energiya ha`m 

impul`stin` saqlaniw nizamlari, Kompon tolqin uzinlig`i, Kompton formulasi. 

 

A`debiyatlar: 

1. E.V.Shpol`skiy. Atomnaya fizika, t.1 

         M.1963 

 2.  S.E.Frish i A.V.Timoreva. Kurs obshey          fiziki, T.q,m.1953 

 3 E. Rasulov, U. Begimkulov, Kvant fizikasi. T. 2006. 

Tekseriw Soraulari: 

         

         1.   Kompton effekti qanday qubilis? 

         2.  Jaqtiliqtin` korpuskulaliq ta`biyati neden ibarat ? 

         3.  Kompton formulasin ko`rsetin`. 

         

 

         Kompton  effekti  bul  elektromagnit  nurlarinin`  erkin  elektronlardan  serpimli  shashira?shi.  Bunda 

elektronnan  shashirag`an  nurdin`  tolqin  uzinlig`i  artadi.  Elektromagnit  nurlarinin`  korpuskulyar  qa`siyetke  iye 

ekenligin tolig`i menen birinshi ret Kompton effekti ko`rsetti. 

         Kompton  effekti  1927  jili  amerikali  fizik  Artur  Kompton  ta`repinen  ashildi.  Ol  rentgen  nurlari  parafinde 

shashirag`anda  tolqin  uzinlig`i  artatuginlig`in  ko`rsetti.    Shashirag`an    nurdin`  tolqin  uzinlig`inin`  o`zgeriwin 

klassikaliq fizika tu`sindire almadi. 

         Kompton  effekti,  egerde  nurdi  korpuskulyar  bo`lekshe,  yag`niy  fotonlardin`  ag`imi  dep  qarasa,  an`sat 

tu`sindiriledi. 

Salistirmaliliq teoriyasi boyinsha v tezligine iye bolg`an bo`lekshenin` massasi: 

,

1

1

2

0

2

2

0

β

−

=

−

=

m

c

v

m

m

          

c

v

=

β

                  (1) 

Foton jaqtiliq tezligine iye, sonliqtan 

1

=

β

 bolsa,  

∞

=

=

0

0

m

m

 

Demek, bunday bolmawi ushin  fotonnin` tinishliqtag`i massasi nol` boli?i kerek.  

Endi fotonnin` impul`sin esaplaymiz: 

2

2

2

0

2

2

2

0

2

0

1

1

1

c

v

c

m

c

c

v

m

v

m

mv

P

β

β

β

−

=

−

=

−

=

=

 

2

2

0

2

1

β

−

=

=

c

m

mc

E

 

bolg`anliqtan  

2

c

v

E

P

=

                 (2) 

Fotonnin` tezligi 

c

v

=

, demek 

ν

h

E

c

E

c

c

E

P

=

=

=

,

2

 

Sonliqtan 

)

3

(

c

h

P

ν

=

 

Bul fotonnin` impul`si. 

 

8 

Meyli foton kelip soqlig`isqansha elektron tinish tursin, yag`niy elektronnin` impul`si soqlig`isi? aldinda nol`ge 

ten`. Fotonnin` da`slepki impul`si: 

)

4

(

0

0

c

h

P

ν

=

 

Soqlig`isi?dan son elektron mv impul`sina iye boladi  

(

2

0

1

β

−

=

m

m

) , fotonnin  impul`si  

c

h

ν

    ga ten boladi.  

Energiyanin` saqlaniw nizaminan: 

)

5

(

1

2

2

0

2

0

0

β

ν

ν

−

+

=

+

c

m

h

c

m

h

 

G` energiyasi. Qozg`alistag`i elektronnin`  massasin m arqali belgilep (5) ni 

)

6

(

2

2

0

0

mc

h

c

m

h

+

=

+

ν

ν

  

tu`rinde jazamiz. 

Impul`stin` saqlaniw Nizami: 

)

7

(

0

→

→

→

+

=

υ

ν

ν

m

c

h

c

h

 

 

 

                                                                                                         

 

 

a` – Su?ret 

                                                                   

OAV u`sh mu`yeshliginen AV = 

mv

  ni 

ϕ

cos

2

2

0

2

2

2

2

2

2

0

2

2

2

2

c

v

v

h

c

v

h

c

v

h

v

m

AB

−

+

=

=

 

Yamasa 

)

8

(

cos

2

0

2

2

2

2

0

2

2

2

2

ϕ

v

v

h

v

h

v

h

c

v

m

−

+

=

 

(6) formulani:      

2

0

0

2

)

(

c

m

v

v

h

mc

+

−

=

 

tu`rinde jazip kvadratqa ko`teremiz.  

)

9

(

)

(

2

2

]

)

(

[

0

2

0

4

2

0

2

2

0

2

2

0

2

2

2

0

0

4

2

v

v

c

hm

c

m

v

h

v

v

h

v

h

c

m

v

v

h

c

m

−

+

+

+

−

=

+

−

=

 

(9) dan (h)   di alipU` 

ϕ

cos

2

)

(

2

2

0

2

2

2

2

0

2

0

2

0

4

2

0

0

2

2

2

2

0

2

2

2

2

4

2

v

v

h

v

h

v

h

v

v

c

hm

c

m

v

v

h

v

h

v

h

c

v

m

c

m

+

−

−

−

+

+

−

+

=

−

 

ϕ

ϕ

cos

2

)

(

2

)

cos

1

(

2

)

1

(

0

2

2

2

2

0

2

0

2

0

0

2

4

2

0

2

2

4

2

v

v

h

v

h

v

h

v

v

c

hm

vv

h

c

m

c

v

c

m

+

−

−

−

+

−

−

=

−

 

)

10

(

)

(

2

)

cos

1

(

2

)

1

(

0

2

0

0

2

4

2

0

2

2

4

2

v

v

c

hm

v

v

h

c

m

c

v

c

m

−

+

−

−

=

−

ϕ

 

Bundag`i 

,

)

1

(

)

1

(

2

0

2

2

2

2

2

m

m

c

v

m

=

−

=

−

β

 

sebebi                                  

2

2

0

2

1

β

−

=

m

m

     yamasa     

2

0

1

β

−

=

m

m

 

Conda (10) di:                 

)

(

2

)

cos

1

(

2

0

2

0

0

2

4

2

0

4

2

0

v

v

h

c

m

v

v

h

c

m

c

m

−

+

−

−

=

ϕ

 

)

(

2

)

cos

1

(

2

0

2

0

0

2

v

v

h

c

m

v

v

h

−

=

−

ϕ

 

)

11

(

)

(

)

cos

1

(

0

2

0

0

v

v

c

m

v

hv

−

=

−

ϕ

 

 

9 

Buni 

c

m

0

 g`a bo`lip: 

                                           

)

cos

1

(

)

(

0

0

0

ϕ

−

=

−

v

v

c

m

h

v

v

с

  

                                           

)

cos

1

(

0

0

0

ϕ

−

=

−

v

v

c

m

h

cv

cv

                                          

Buni 

v

v

0

 ge bo`lip:      

)

cos

1

(

0

0

ϕ

−

=

−

c

m

h

v

c

v

c

 

eki jag`inda 

v

 ge ko`beytip : 

)]

cos

1

(

[(

0

0

ϕ

−

+

=

c

m

h

v

c

v

с

 

    Bo`lshektin` aliminda , bo`liminde   

0

v

с

 ge bo`lip  

                    

 

,

)

cos

1

(

1

)

cos

1

(

1

)

cos

1

(

1

2

0

0

0

2

0

0

0

0

0

0

ϕ

ϕ

ϕ

−

+

=

−

+

=

−

+

=

c

m

hv

v

c

m

hv

v

c

v

c

m

h

c

v

c

v

 

 

 

 

)

12

(

2

sin

2

1

2

2

0

0

0

ϕ

c

m

hv

v

v

+

=

 

Bul o`zgergen jiyilik formulasi. 

(12) dan o`zgergen tolqin uzinlig`i formulasina o`tiwge boladi. Onin`  ushin   

0

0

,

λ

λ

=

=

v

c

v

с

 

       di paydalanamiz.  

)

13

(

)

cos

1

(

0

0

ϕ

λ

λ

λ

−

=

∆

=

−

c

m

h

 

2

sin

2

cos

1

2

ϕ

ϕ

=

−

 

 bolg`anliqtan  

)

14

(

2

sin

2

2

0

ϕ

λ

c

m

h

=

∆

 

Bundag`i   

0

10

28

27

0242

,

0

10

99

,

2

10

9

10

624

,

6

A

=

⋅

⋅

⋅

⋅

=

∆

−

−

 

Kompton tolqin uzinlig`i, buni (14) ke qoyip : 

)

15

(

2

sin

0484

,

0

2

ϕ

λ

=

∆

 

 (15) ten  

0

=

ϕ

de 

 

0,0282

 

 

та

90

,

0

0

=

∆

=

=

∆

λ

ϕ

λ

 ha`m 

0,0484

та

180

0

=

∆

=

λ

ϕ

  ekeni ma`lim. 

 

 

 

 

10 

Molekulalar spektri. Lyuminestsentsiya. Spontanliq nur shig`ariw 

 

1.

 

Spontanliq ha`m ma`jburiy nur jutiw ha`m shig`ariw koeffitsientleri 

2.

 

Ostsillyator ku`shi 

 

 

Tayanish tu`sinigi: 

 

Molekula energiyasi, elektronliq, terbelis, aylanis   energiyalari, spontanliq ha`m ma`jburiy o`tiwlerdin`  

Eynshteyn koeffitsientleri. 

 

A`debiyatlar. 

1.

 

O.V. Sverdlova.  Elektronnie spektri v organicheskoy ximiy. M. 1953 

2.

 

S.E. Frish i A.V Timoreva . Kurs obshey fiziki T.q,M.1953 

3. E. Rasulov, U. Begimkulov, Kvant fizikasi. T. 2006. 

Tekseriw sorawlari: 

1.

 

Molekula energiyasi qanday  bo`leklerden turadi? 

2.

 

Spontan nur shig`ariw koeffitsienti qanday ? 

3.

 

Ma`jburiy nur shig`ariu koeffitsienti qanday? 

 

 Jeke  atomlardin`  shig`ariw  ha`m  jutiw  spektrleri  jeke  siziqlardan  turadi.  Biz  o`tkende  sirtqi 

qatlaminda  1  elektroni  bar  atom  ha`m  ionlardin`  spektral`  siziqlari  Bor  teoremasi  menen  sipatlanatug`inin 

ko`rdik. 

Molekulalardin`  spektrleri  ko`p  sandag`i  spektral  siziqlardan  ibarat  jolaqlardan  turadi.  Bul  jolaqlar 

energetikaliq  qa`ddiler  arasindag`i  taza  elektronliq  o`ti?lerge  molekulaliq  aylanis,  terbelmeli-aylanis 

energiyalarinin`  qosili?inan  kelip  shig`adi.  Usinin`  na`tiyjesinde  molekulanin`  energiyasi  elektronliq,  terbelis, 

aylanba ha`reketlerinin`  energiyalarinan turadi:  

айл

тер

эл

Е

Е

Е

Е

+

+

=

            (1) 

Jaqtiliqtin` ko`zge ko`rinerlik ha`m ul`trafiolet oblastlarinda jolaqli spektr baqlanadi. Bul molekulanin` 

elektronliq        spektri  boladi.  Jaqin  infraqizil  oblastta  molekulanin`  terbelis  spektrleri,  uzaq  infraqizil  oblastta 

aylanis spektrleri baqlanadi. A`piwayiliq ushin molekulani mug`darlari ten`, qarama-qarsi belgidegi, terbeliwshi 

dipol` dep qaraymiz. Zaryadlardin` aralig`i   da`wirli tu`rde o`zgeredi. Eger terbelis garmonikaliq bolsa, yag`niy 

zaryadlardin` aralig`i sinusoidal nizam boyinsha o`zgerse, onda dipol` momenti: 

t

q

e

p

q

r

e

r

e

P

ω

sin

)

(

0

0

0

→

→

→

→

→

→

+

=

+

=

=

 

nizami menen o`zgeredi. Bunda 

            

0

p

-dipol` momentinin` o`zgermeytug`in bo`legi. 

            

e

-  zaryad mug`dari 

            

r

 -zaryadlardin` arasindag`i araliq