Ájiniyaz atindaǵi nókis mámleketlik pedagogikaliq instituti tábiyiy pánler fakulteti zoologiya, adam morfofiziologiyası hám onı oqıtıw metodikası kafedrası

ÓZBEKISTAN RESPUBLIKASI JOQARI HÁM ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
ÁJINIYAZ ATINDAǴI NÓKIS MÁMLEKETLIK PEDAGOGIKALIQ INSTITUTI

TÁBIYIY PÁNLER FAKULTETI
Zoologiya, adam morfofiziologiyası hám onı oqıtıw metodikası kafedrası
5110400 – biologiya ta'lim baǵdarı
Zoologiya páninen
KURS JUMISI
TEMA: Suw háwizlerinde qısqıshbaqa tárizlilerdiń áhmiyeti

Orınlaǵan: A.Kdirbayeva

Ilimiy basshı: doc.U.Kudaybergenova
Kafedra baslıǵı: doc.U.Kudaybergenova
NÓKIS-2022

	MAZMUNI
	KIRISIW
I.BAP	QISQISHBAQA TÁRIZLILER KLASI- CRUSTACEA
	1.1 Qısqıshbaqa tárizlilerge ulıwma sıpatlama
	1.2 Qısqıshbaqa tárizlilerdiń sırtqı hám ishki dúzilisi.
II.BAP	QISQISHBAQA TÁRIZLILER KLASSI SISTEMATIKASI
	2.1 Qısqıshbaqa tárizlilerdiń suw háwizlerindegi áhmiyeti.
	Qısqıshbaqa tárizlilerdiń suw háwizlerindegi áhmiyeti.
	JUWMAQLAW
	PAYDALANǴAN ÁDEBIYATLAR.

KIRISIW
Buwın ayaqlılar jer júzinde keń tarqalǵan bolıp, jer sharınıń hár bir jerinde ushırasadı. Teńiz hám okeanlarda, suw túbiniń eń tereń jerlerinen tartıp, eń biyik shıńlarına shekem, shóller, batpaqlıqlar, qaynar bulaqlar, jer astı suwlarında ushıraydı. Bular omırtqasızlar ishinde eń kóp túrdi óz ishine aladı. Olardıń denesi saqıynalı qurtlar siyaqlı segmentlerden turadı. Teriniń ústi bólegi kutikula qalıńlasıp xitin dep atalatuǵın organikalıq zat quramına iye bolǵan qattı qorǵawshı qabıǵı payda etken. Xitin qabıǵı sırtqı skelet wazıypasın atqaradı. Tiptiń ápiwayı dúzilgen áwladlarında ayaqlar sanı kóp bolıp bir qansha toparlarda olar hár túrli wazıypalardı atqarıwǵa iykemlesip ózgergen bolıwı, basqa túrlerinde ayaqlar sanı kemeyiwi júz bergenligi xarakterli.
Buwın ayaqlılarda denesi úsh bólimnen turadı bas, dene, qarın. Bunnan tısqarı bularda- jaqsı rawajlanǵan háreket organları ayaqlarınıń payda bolıwı, olarda seziw organlarınıń kúshli rawajlanıwı xarakterli esaplanadı. Oraylıq nerv sisteması, bas miy hám qarın nerv shınjırı quramalasqan.
Dáslepki suwda jasawshı buwın ayaqlılar saqıynalılardıń dem alıw organı paronodiya ósimteleriniń, rawajlanıwı nátiyjesinde rawajlanǵan saǵaqlar bolıp basqa túrlerinde hawadan dem alıwǵa iykemlesken ókpe yamasa nayshalar sisteması traxeya rawajlanǵan. Buwın ayaqlılar hámme áwladları jınısıy jol menen kóbeyedi. Bulardıń hámme áwladları embrionlıq dáwiri lichinkalıq dáwirde ótedi. Júdá kóp waqıtlarda lichinka tolıq ózgerisli “metamorfoz” arqalı rawajlanadı.
Buwın ayaqlılar eki tárepi simmetriyalı segmentlerden turatuǵın haywanlar bolıp, ayaqları buwınlarǵa bolınıp metamarli jaylasqan. Buwın ayaqlılar jer júzinde kóp tarqalǵan, házirgi málim túrleriniń 3\2 bólimin quraydı. Salıstırıwlap qaraganimizda sonnan keyin kóp mollyuskalar 100000 -den artıq bolsa, umirtqalilar tek 50000 den artıq.
Buwın ayaqlılar omırtqasızlar ishinde eń joqarı rawajlanǵan janzatlar esaplanadı. Bulardıń kóp tarqalǵanlıǵı taǵı kóp túrliligi evolutsiyalıq processlerda, sırtqı sharayatınıń tásirinde túrli jasaw sharayatına maslasqan. Mısalı; Buwın ayaqlılar teńizlerde, okeanlıqta, dushshı suwda jasap qo'ymasdan jer júziniń hámme jayında qurǵaqlıqta, hawada jasaydı hám tarqalǵan.
Bulardıń kóbisi jer júzinde qurǵaqlıqta jasap hár túrlı sharayatlarǵa maslasqan. Buwın ayaqlılar bunday kóp tarqalıwina, iykemlesiwine hám rawajlanıwına qanday bólek belgileri baslawshı bolǵan. Bular tómendegiler:
Dene qabıǵı - Buwın ayaqlılardıń barlıq denesi xitinlanǵan kutikula menen oralǵan. Kutikula teri epiteliyasi menen gipodermaga bolinadi. Olar júdá qalın (chayonning yamasa krabning pantsiri) yamasa deneni juqa qabıq penen qaplaydi (shıbın, shıbın taǵı basqa hashoratlar), biraq kutikula denediń hámme jerin jawıp turadı. Bulardıń kutikulasi qurttan ayirilib suw ótpkezbeydi sol sebepli puwlanıwdan saqlap deneni qurǵaq bolıwınan saqlaydı.
Buwın ayaqlılar xitinnen basqa kutikula organikalıq hám organikalıq bolmaǵan elementlarden ibarat. Joqarı dárejeli teńiz shayanılardıń, ayrım órmekshi tárizliniń kutikulasi kómir qishqil izvesti tutadı. Xitini bar kutikula iyiliwsheń, biraq sozilmaytuǵın bolıp qozǵalıwına múmkinshilik beredi. Bunıń soziliwshilıq ózgesheligi olardıń málim dáwirde túlew menen birge ósiwine múmkinshilik beredi. Bul waqıtta gipoderma jumsaq, juqa kutikulani ayırıp shıǵaradı, aldınǵı qabıqtıń pútkil teri sıyaqlı tulep túsip olardıń sigmentatsiyasin ayaqların elestiredi. Buwın ayaqlılarga bólingen ayaqları buwın ayaqlılar ájdadi bolǵan halqalı jawın qurtılardıń segmentlik belgilerin saqlap hám jıldam buwın ayaqlılarga iye boladı.
Buwın ayaqlılardıń qayırılmaytuǵın ayaǵınıń rawajlanıwı ushın qattı skelet kerek, bul wazıypanı qattı xitin sıyaqlı qabıq ámelge asıradı. Sonıń uchida, bulardıń ájdadlarında xitin menen oralǵan kutikula rawajlanǵan bolıwı múmkin.
Birinshiden buwınlarǵa bólingen ayaqlar háreket etiw ushın hám dem alıw shólkemleri bolǵan. Bir qansha ápiwayı lakomotorlik ayaqları tómengi teńiz qisqishbaqatárizlilerde de olardıń lichinkalarında ushraytuǵın eki shaqlı ayaq esaplanadı. Tap eki shaqlı ayaq eki buwındı (koksopodit -baziport) prtopoditten hám eki buwim shqtan tısqarısı (jaylasıwı arqada) yamasa ekzopaditten, ishki (qarın tárepinde) yamasa endopoditden ibarat qilchiqlar menen oralǵan. Negizgi bólim protopodit yamasa buwınnan koksopodittan hám bazipoditten ibarat.
Kópshilik teńiz qisqishbaqatárizlilerde koksopoditta saǵaq ásimshesi yamasa epipodit boladı. Bul eki shaqlı ápiwayı ayaqtı, kóp qilchiqli halqalı jawın qurtılardıń paraporiyalari menen salistırǵanda dǵzilisinde uqsawlıqtıń bar ekenligi málim. Buwınayaqlilardıń eki shaqlı ayaq parapodiyalardan kelip shıqqan. Buwınayaqlilar teńiz shayanınıń antenalari, gúbelektiń moylovlari, qisqishbaqalardıń, qonńızlardıń jaqları, gúbelektiń sorıwshısıń xobotına yamasa suyir shıbınnıń iynesi awız organı parapodial tipindegi eki shaqlı ayaqlardıń ózgergen túri. Bul lakomotorlik organlarınıń hár túrlı wazıypanı atqaratuǵın organǵa aylanıp dene bólimleriniń differentsirovkalaniwına baylanıslı.
Nerv sisteması, as sińiriw, bólip shıǵarıw, seziw organları jaqsı rawajlanǵan. Ayaqları kóp bolıp aldınǵı ayaqları qısqıshqa aylanǵan. Ayırım qısqıshbalarda quyrıq bóliminde záhárli zatlar islep shıǵaradı, bul basqa haywanlardan qorǵaw wazıypasın atqaradı. Bir qansha túrlerin insanlar azıq esabında paydalanıladı.
Buwın ayaqlılardıń tipik wákili bul qısqıshbaqa tárizliler bolıp esaplanadı.
Qısqıshbaqa tárizliler klası 5- kishi klassqa bólinedi.
Saǵaq ayaqlılar ( Branchiopoda)
Sefalokaridler ( Cephalocaridae)
Maksillopodalar ( Maxillopada)
Baqanshaqlı qısqıshbaqa tárizliler ( Ostracoda)
Joqarı qısqıshbaqa tárizliler ( Malacostraca)