Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogika institutı T. Т.Ótebaev, U. Q. Seytjanova, Т. A. Esemuratova

Sóylewdiń tazalıǵı hám kórkemligi - Oqıtıwshı sóylewiniń tazalıǵı, dáslep onıń ádebiy til normalarına muwapıq bayanlanıwı menen belgilenedi. Oqıtıwshılardıń shıraylı hám mazmunlı bay sóylewi házirgi ózbek ádebiy tili, qaraqalpaq ádebiy tili talaplarına sáykes halda dúzilgen bolıwı, ǵayrı ádebiy til elementlerinen awlaq bolıwına qaray bahalanadı. Sóylewdiń taza bolıwına kesent etetuǵın elementler: dialektizmler hám varvarizmler. Usı elementler kórkem ádebiyatqa belgili bir kórkem belgili bir kórkem-estetikalıq wazıypanı orınlawda oqıtıwshınıń sabaq procesindegi hám tárbiyalıq iskerligindegi sóylewinde qollanılmawı kerek. Oqıtıwshı turaqlı túrde koncelyarizm (rásmiy sóz hám ibaralardı orınsız qollanıwı) óz sóylewiniń tábiyiy emesligine, isenimsiz shıǵıwına sebep boladı. Nátiyjede, oqıwshılar tálim-tárbiyasında oqıtıwshı tárepinen isendiriw metodı arqalı qollanılatuǵın pikirler tolıq bayan etilmeydi.
Sóylewdiń tazalıǵı – onıń hár túrli dialekt sózlerinen awlaq bolıp, tek ádebiy tilde bayanlaw. Til quralları jaǵdayǵa qaray paydalanılǵan sıyqası shıqqan sóz hám ibaralarsız payda bolǵan. Oqıtıwshı sózi tábiyiy hám shın kewilden boladı, tıńlawshı hám oqıwshılardıń qálbine tez barıp jetedi.
Jargon (belgili kásip yaki taraw qánigelerine tán bolmaǵan sózler) varvarizm (belgili millet tilinde bayan etilip atırǵan sóylewde ózge milletlerge tán sózlerdiń orınsız qollanılıwı); vulgarizm (kemsitiw, sógis, qopallıq tiykarında qollanılatuǵın sózler) hám koncelyarizm (ornı bolmaǵan jaǵdaylarǵa rásmiy sózlerden paydalanıw); parazit (artıqsha) sózlerdiń qollanılıwı sóylewdiń tazalıǵına unamsız tásir kórsetedi. Usı hádiyseler oqıtıwshı sózlerinde ushıraspawı ushın, oqıtıwshı ózin, pikirin basqara alıwı, turaqlı túrde óz sóylewin bayıtıp barıwı, shınıǵıwı kerek.
Oqıtıwshı tildi qansha tereń bilse, hám onda sóz baylıǵı qanshelli kóp bolsa, onıń pikirlewi de sonshelli bay boladı. Sóz - barlıq dáliller, barlıq pikirlerdiń lipası, oqıtıwshı sóylewiniń tiykarı. Hikmetli sózler, ibara hám maqallar, naqıllar hám astarlı gáplerden orınlı hám nátiyjeli paydalana alıw lazım. Sebebi dúnyada sóz múlkinen de artıq hám qımbatlı ǵáziyne joqlıǵın shıǵıs aǵartıwshıları ózleriniń ádebiy miyraslarında bayan etken:
Sózdiń ishinde mudamı aqıl jasırın,
Sóz- shımıldıq, al aqıl -kelin.
( Nosir Xisratov)
Sozdi bilgen zerge bolmaydı mútáj,
Zer qımbatı sóz benen tabar rawan.
( Abdurahman Jámiy)
Sóz benen el ólimnen náját tawadı,
Sóz benen ólik denege jan pitedi.
(Alisher Nawayı)
Aqpastan qalmaydı bir aqqan dárya,
Bir denede adam gá semiz, gá arıq,
Bir kózi qarańǵı, al bir kózi ashıq,
Qara dep qattı sóz aytıwshı bolma.
( Maqtımqulı)