Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogika institutı T. Т.Ótebaev, U. Q. Seytjanova, Т. A. Esemuratova

Pantomimikalıq háreketlerde óz sezimlik halatın qadaǵalawda oqıtıwshı iskerligine ayrıqsha itibar beriw maqsetke muwapıq:

sport penen turaqlı shuǵıllanıp barıw;

jaslar psixologiyasına baylanıslı bilimlerdi úyrenip barıw;

oqıwshılarǵa qayırqom hám optimizmge iye bolıw;

óz háreketin qadaǵalaw (muskul zorıǵıwın, qol, ayaq hám bas);

háreketin, sóylew tempin bir tempte saqlawda nápes alıwın tártipke salıw

mádeniy dem alıstı durıs shólkemlestiriw (dem alıwı, óz densawlıǵına turaqlı itibar, lirika, muzıka, yumorlıq házillerdi súyip oqıy alıw)

óz-ózin kritikalıq múnasibette bolıw, tásir kórsete alıw

6.1-keste

Pedagogikalıq texnikabilimlerin oqıtıwshınıń arnawlı pánler boyınshabilimlerin iyelew, pedagogikalıq sheberlikti jetilistiriwde umtılıw, óz kásibine qızıǵıw, miynet hám juwapkershilikti seziniw tiykarında asırıladı. Olar jaslardı oqıtıw, tárbiyalaw, shólkemlestiriw, násiyatlaw, óz betinshe bilim alıw islerine járdem beredi.
Oqıtıwshınıń sırtqı kórinisinde sóylew texnikası, sezim-tuyǵılardı basqara alıw, mimikalıq hám pantomimikalıq bilimler bir kálipte tolıq alıp barılǵanda gózlengen maqsetke, álbette erisiledi. Bunda sóz, gáp, dawıs tolqını, qaras, ım-ishara kútilmegen pedagogikalıq jaǵdaylarda tapqırlıq, jay paraxatlıq penen qarama-qarsılıqlardan shıǵıw, waqıyalıqtı aldınnan kóre biliwı, ádalatlı analizlewge tiykarlanıw maqsetke muwapıq. Bull ózgeshelikler oqıtıwshınıń jeke, individual, psixikalıq, fiziologiyalıq pazıyletleri tiykarında dúziledi. Pantomimikalıq háreketlerdi basqarıwda da oqıtıwshınıń individual pedagogikalıq texnikası, jası, jınısı, qarıydarı, minez-qulqı, salamatlıǵı, anatomiyalıq-fiziologiyalıq ózgeshelikleri ayrıqsha áhmiyetke iye.
Oqıtıwshı dáslep, tárbiyashı sıpatında ózinde joqarıdaǵı tájiriybelerdi qáliplestiriwi, olardıń mazmunın tereń ózlestirip, pedagogikalıq texnikanı iyelewdiń imkaniyatlarınan paydalanıw kerek. Sonda ol pedagogikalıq sheberlikke qaray jetekleydi. Solay etip, oqıtıwshınıń sırtqı kórinisi hám pedagogikalıq texnikanıń zárúr ózgesheliklerinen biri bolıp - tárbiyalanıwshılarǵa kórip, esitip turǵan nárselerin erkin pikirlew arqalı óz pikirlerin erkin, asıqpay oqıtıwshıǵa jetkeriw imkaniyatın beredi. «Tárbiyashı shólkemlestiriwdi, júris-turıstı, házillesiwdi, quwnaq hám ashıwlı bolıwdı biliwıi kerek, ol ózin solay tutıwı kerek, yaǵnıy onıń hár bir háreketi, júris-turısı, kiyiniwi, balalardı tárbiyalasın» dep jazǵan edi belgili pedagog A.S.Makarenko.
Oqıtıwshı pedagogikalıq sheberliginde pedagogikalıq kónlikpe hám tájiriybelerdi tolıq jetilistirgen halda, óz sheberligin asırıw ushın tómendegi proceslerdi biliwıi tiyis.
1. Oqıtıwshı ózlestiriwi lazım bolǵan pedagogikalıq texnikanıń zárúr dúzilislerinen biri onıń sóylew texnikası (sóylew tempin, dikciyası, tolqının bálent, tómen qıla alıwı hám t.b.). Sabaq procesinde oqıw materialların ańlawda oqıtıwshınıń sóylewi ayrıqsha rol oynaydı. İlimpazlardıń pikirinshe, oqıwshılar tárepinen 1/2 % oqıw materialın oylaw arqalı ańlaw hám ózlestiriw oqıwshılardıń sóylewine hám onıń sózlerdi durıs ayta alıwına baylanıslı. Oqıwshılar oqıtıwshınıń sóylewin oǵada úlken qızıǵıwshılıq hám baqlawshılıq penen tıńlaydı. tómen tonda (dawısta) sóyleytuǵın oqıtıwshınıń sabaǵı oqıwshılar ushın zerigerli boladı, oǵada bálent dawısta sóylew, ápiwayı sáwbet waqtında dawıstı bálent etip sóylesiw oqıwshılardı sabaqtan bezdiredi hám sharshatadı. Oqıwshılardıń bunday oqıtıwshınıń bilim beriwinen kewli suwıydı. Sonıń ushın oqıtıwshı sawatlı sóylew, óz sózin shıraylı hám túsinikli, tásirli etip bayanlaw, óz pikir hám sezim-tuyǵıların sózde anıq bayanlaw tájiriybesine iye bolıwı lazım.
Shıraylı, tásirsheń hám sawatlı sóyleytuǵın oqıtıwshılardıń sóylewi oqıwshılar sanasına tez tásir etedi, oqıw materialların ańsat ózlestirip alıwında úlken áhmiyetke iye. Oqıwshılar bunday oqıtıwshılardıń sabaqların taqacızlıq penen kútedi. Oqıtıwshılar óz sóylewi ústinde tınımsız islewi, sózlerdiń kórkem, mánili, tásirli bolıwı ushın shınıǵıw islewi, dawıs diapazonlarınıń kúshi, sóylew tembiriniń háreketcheńligi hám dikciyasın bárqulla shınıqtırıp barıwı tiyis.
Dawıs diapazonınıń shegarası bálent yaki tómen sóylew tonı menen belgilenedi. Diapazonnıń qısqarıwı – dawıstıń tómen tonlıǵına alıp keledi. Tómen dawısta sóylesiw oqıtıwshınıń aqıl-sanasın bosańlastıradı, páseńlestiredi.
Oqıtıwshı dawıs diapazonın, onıń terbelisleri menen baylanıslı paydalansa, sózleri kórkem, ikramlı, shıraylı bolıp shıǵadı, tıńlawshılardı ózine qaratadı hám oqıw materialları mazmunın jáne de jaqsı ózlestiredi.
Oqıtıwshınıń sóylew texnikası sózlerdiń anıq, durıs, tınıq esitiliwi hám tolıq túsinikli bolıwında kórinedi. Durıs hám tolıq dawıs dikciyasına iye bolǵan oqıtıwshı sózlerdi kórkemlep bayanlaydı. Kórkemlep sóylewde til, erk, erin, kishi til, tómengi jaq qatnasadı. Oqıtıwshı kórkem sóylewi, sózlerdi aytıwı ushın joqarıdaǵı organlardı, sóylew aǵzaların bárha shınıqtırıwı kerek. Solay etip, pedagogikalıq texnikada sóylew tájiriybesi belgili áhmiyetke iye. Oqıtıwshı bárha sóylew tilin ritmi, dikciyası, dawıs kúshi, diapazonı, háreketcheńligi ústinde shınıǵıw ótkeriwi zárúr, usı proces ayrıqsha kórip shıǵıladı.
2. Pedagogikalıq texnika tájiriybelerin tolıq iyelw ushın dáslep, oqıtıwshı óz pánin, oqıtatuǵın predmetiniń basqa pánler menen óz ara baylanıslılıqta biliwıi, pedagogikalıq hám xabar texnologiyaların, pedagogika hám psixologiya pánleri tiykarların dáwirdiń rawajlanıwı dárejesinde biliwıi, kásiplik jaqtan óz ózin tárbiyalay alatuǵın bolıwı zárúr. Sebebi pedagogikalıq texnika oqıtıwshılardıń individual jeke ózgesheliklerine de baylanıslı. Hár bir oqıtıwshı óz boyına, pikirlew qábiletine, óziniń kásiplik jónelisi, kásiplik laboratoriyasına iye bolıwı kerek. Bul jónelis laboratoriyalardı oqıtıwshılardıń ózleri ózbetinshe pikir júritiwi, óz betinshe bilim alıwı, pedagogikalıq sheberlikti asırıp barıw arqalı qolǵa kiritedi. Sheber oqıtıwshılarǵa tán pazıyletlerdi tárbiyalaydı hám kásiplik idealǵa qarap háreket etedi.
3. Pedagogikalıq texnika sırların tolıq biliwı oqıtıwshınıń shólkemlestiriw – metodikalıq tájiriybelerin iyelewge baylanıslı. Bul tájiriybeler zárúr bilimler boyınsha lekciyalardı tıńlaw, arnawlı ádebiyatlardı oqıw arqalı qolǵa kiritiledi. Shólkemlestiriw-metodikalıq tájiriybeler aytılǵan jol-jobalar, kórsetpelerdi ózleriniń individual kásiplik tájiriybesinde sınap, kónlikpe payda etiwde maqsetke muwapıq boladı. Shólkemlestiriw – metodikalıq bilimlerdiń individual ózgeshelikleri, jámáát hám topar bolıp islew, oqıw, iskerlik kórsetiw tiykarında qurılǵanı maqul. Sebebi, topar hám jámáát bolıp oqıw, islew hár bir oqıtıwshıǵa refleksiv qábiletleri tiykarında, ózin basqalardıń kózi menen kóriwdi hám baha beriwdi, xızmetindegi nuqsanlardı seze biliwıdi, sáwbet hám minez-qulqtıń qáliplesiwin izlep tabıwı hám sınaw imkaniyatın beredi. Bul bolsa ózin-ózi biliwı, ózin-ózi tárbiyalaw ushın tiykar boladı hám pedagogikalıq wazıypalardıń jańa usılların tekserip kóriw, teoriyalıq máselelerdi sheshiw ushın tájiriybe maydanın shólkemlestiriwge tiykar jaratadı. Demek, shólkemlestiriwshilik- metodikalıq bilimlerdi iyelewde topar, jámáát xızmeti sabaqlarda pedagogikalıq texnika tiykarların iyelew imkaniyatın beredi.
4. Pedagogikalıq texnikanı bir tempte iyelewde hár bir oqıtıwshınıń óz individual dástúrin (baǵdarlama) islep shıǵıwı belgili áhmiyetke iye. Bunday baǵdarlamanı dúziwden aldın oqıtıwshı ózine pedagogikalıq texnikalıqbilimlerin qáliplestirgenliginiń baslanǵısh dárejesin anıqlap alıw zárúr. Oqıtıwshınıń dáslepki oqıw-tárbiya islerindegi nátiyjelerinde, sóylew mádeniyatınıń durıs yaki nadurıs qoyılıwında, hárekettegi mimikalıq hám pantomimikalıq halatlarında júz beretuǵın nuqsanlar atap ótiledi. Bunda nátiyje jaqsı bolsa, keleshekte pedagogikalıq texnikanı iyelew ádewir ańsat boladı.
Usı iskerlik nátiyjesinde kónlikpe hám bilimler jáne de rawajlandırıladı. İndividual dástúr pedagogikalıq texnikabilimleriniń jetispeytuǵın táreplerin tolıqtırıw ushın xızmet etedi. Bul dástúr belgili shınıǵıwlar yaki shınıǵıwlar jıynaǵın óz ishine aladı.
5. Pedagogikalıq texnikanı kórsetiwde, oqıtıwshınıń ulıwma mádeniyatı, ruwhıy hám estetikalıq dúnyatanımı belgili rol oynaydı. Eger oqıwshınıń sırtqı kórinisi jigerli, sózlerdi aytıw kábileti tómen, estetikalıq tárepten tómen, áytewir waqıyalarǵa baylanıslı óz sezimlerine erk beretuǵın bolsa, tárbiyalanıwshılardıń isenimine, aqıl-sanasına, biliwı hám ańlaw oyına unamsız tásir kórsetedi. Demek, oqıtıwshı ózindegi, áne usı nuqsanlardı qayta tárbiyalawı tiyis.
Ayrıqsha atap ótiw tiyis, pedagogikalıq texnikanı kónlikpe hámbilimlerin iyelew jolları haqqında bildirilgen pikirlerge itibar bermew, pedagogikalıq xızmet dawamında olardıń teńsiz áhmiyetine jeterli baha bermew, sonday-aq pedagogikalıq texnikabilimlerin kritikalıq, hár bir oqıtıwshınıń individual ózgesheliklerin esapqa almay jumıs alıp barıw pedagogikalıq sheberlikti iyelewde unamsız tásir kórsetedi hám oqıw-tárbiyalıq proceste oqıtıwshılardıń tálim-tárbiyalıq iskerliginde nuqsanlardıń kóbeyiwine alıp keledi. Pedagogikalıq texnikanı iyelewdiń tiykarǵı jolları oqıtıwshınıń bilimin asırıw kurslarında qatnasıwı, ustaz-oqıtıwshılar basshılıǵında sabaqlar (olardan pedagogikalıq texnika sırların úyreniw) hám ózbetinshe (kásiplik tárepten ózin-ózi tárbiyalaw) islew.
Pedagogikalıq texnika, kónlikpe hám bilimlerdi iyelew individual - jeke iskerlik ekenligin esapqa alıp, pedagogikalıq texnikanı iyelewde hám onı jetilistiriwde kásiplik tárepten ózin-ózi tárbiyalaw, onı studentlik jıllarında ózinde tájiriybeli oqıtıwshılardıń jeke pazıyletlerin hám kásiplikbilimlerin qáliplestiriwge qaratılǵan iskerlik jetekshi rol oynaydı, -dep aytıw múmkin. Kásiplik ideyallıqqa qaray umtılıwı, bul xızmet pedagogikalıq texnikanı iyelewde áhmiyetli rol oynaydı.
Shólkemlestiriwshilik – metodikalıq tárepten pedagogikalıq texnika shınıǵıwları individual, toparlıq yaki izbe-izlikte ótkeriledi. Mısalı, zárúr bilimler lekciyalardı yaki tiyisli ádebiyatlardı ózbetinshe oqıw tiykarında, integraciyalıq bilimlerdi iyelewde, portal, kompyuter texnologiyaları járdeminde iyelew múmkin.
Avtomatlastırıwǵa tiyisli ayırım ápiwayı háreketler (túrli artikulyaciya, fonaciyalıq nápes alıw usılları, relaksaciya usılları hám usı sıyaqlılır). Oqıtıwshı tárepinen turaqlı shınıǵıwlar tiykarında iyelenedi. Tiyisli kónlikpelerdi islep shıǵıw, individual islewdi dáslep oqıtıwshınıń qadaǵalawı hám basshılıǵında, keyin bolsa ózbetinshe islew talap etiledi.
Pedagogikalıq texnika hám bilimlerdi qáliplestiriwde oqıtıwshınıń jámáátte iskerlik alıp barıwı hám sabaqlarda ózin-ózi qadaǵalawı ayrıqsha rol oynaydı. Pedagogikalıq texnika shınıǵıwlardı bul formasın ádewir keshirek ashıp beriw maqsetke muwapıq. Sebebi, ol házirge shekem oqıtıwshılar ushın mólsherlengen oqıw hám metodikalıq ádebiyatlarda belgili dárejede kórsetip berilmegen.
Hár qanday jámáátte, oqıtıwshılar yaki oqıwshılar jámááti bolsın, oqıwshılar olar aldında ózin basqa adamlar kózi menen kóriwi, minez-qulqı hám qarım-qatnasıǵınıń jańa formaların izlep tabıwı hám sınap kóriwi, óziniń jámáát penen birge orınlaytuǵın jumıs ózgesheliklerin ańlawı tiyis. Sonda ǵana pedagogikalıq iskerliktiń individual usılların sanalı túrde qáliplestiriw imkaniyatı payda boladı. Jámáát shaxstıń ózin-ózi biliwıi hám ózin-ózi tárbiyalaw laboratoriyası, pedagogikalıq wazıypalardı orınlawdıń jańa usılların tekserip kóretuǵın teoriyalıq hám ámeliy máseleler, túrli mashqalalar dodalanatuǵın tájiriybe maydanı bolıp qalıw múmkin.
Psixologlar – pedagogikalıq texnikanıń keń imkaniyatların jámáát bolıp úyreniwin, oqıtıwshılar arasında bunday jámáátlerdiń eń qolaylı muǵdarın 10-14 adamnan ibarat etip belgilewin atap ótedi. Qatnasıwshılardıń tap usınday muǵdarı olardan hár biriniń basqa oqıtıwshılar menen birge iskerlik alıp barıwında individual psixologiyalıq mashqalalardı oǵada tolıq túrde ańlap orınlawda, refleksiv hám empatikalıq dárejesin ayrıqsha asırıw. Kásiplik pedagogikalıq pám-parasatın rawajlandırıw, basqalarǵa tásir etiw qurallarınıń keńeytiw imkaniyatların ashıp beredi. Sol nárse belgili, topar qatnasıwshıları, bolajaq oqıtıwshılar kásiplik birge islesiw tárepinen birge islesiwbilimlerin iyelewde aktiv umtılıwları, ózin-ózi biliwı hám kásiplik jaqtan ózin-ózi tárbiyalaw boyınsha tabıslı iskerlik alıp barıwda psixologiyalıq jaqtan tayar bolıwı kerek. Barlıq jaǵdaylarda da individual hám toparlıq shınıǵıwlar baslanıwınan aldın pedagogikalıq texnikanı iyelewdiń individual dástúri dúzip shıǵılıwı tiyis. Bunday dástúrdi dúziw ushın dáslep pedagogikalıq texnikabilimlerin qáliplestiriwdiń baslanǵısh dárejesin anıqlap alıw zárúr. Biraq tájiriybelerdiń kórsetiwinshe, ádette, usı basqıshta tek bilimler haqqında ǵana emes, sonıń menen birge dáslep avtomatlastırılǵan (tálimdi baslaw waqtına kelip) kónlikpeler haqqında da talqılawalıp barıw kerek. Mısalı nápes alıw, dawıstıń tábiyiy bir halatta qoyılıwı, sózlerdi durıs ayta alıw, bunnan aldıńǵı tárbiyalıq metodlardıń nátiyjesi bolǵan sawatlı, kórkem sóylew, mimika hám pantomimikalıq háreketler bolıwı múmkin. Bunday kónlikpe hám bilimlerdiń bar ekenligi pedagogikalıq texnika imkaniyatların tolıq qáliplestiriwdi ádewir ańsatlastıradı. Soǵan qaramastan, barlıq jaǵdaylarda, áne usı kónlikpelerdi tiyisli bilimler quramına kiritiw boyınsha belgili xızmet alıp barılıwı zárúr. Pedagogikalıq texnika bilimlerdi qáliplestiriwdiń baslanǵısh dárejesine qarap onı iyelewdiń individual dástúri jetispeytuǵın bilimlerdi qáliplestiriwge karatılǵan ayırım shınıǵıwlardı yaki olardıń tolıq jıynaǵın islep shıǵıw kerek.
Pedagog hám psixolog ilimpazlar tárepinen alıp barılatuǵın izertlewlerdiń kórsetiwinshe, óz iskerligin endi ǵana basqarıp atırǵan oqıtıwshılar dus keletuǵın qıyınshılıqlardıń tiykarǵı sebebi, pedagogikalıq texnikaǵa baylanıslı maǵlıwmatlar bilmewi aqıbetinde júzege kelmekte. Pedagogikalıq texnika haqqında joqarıda aytıp ótilgen pikir hám kózqaraslarına itibar qılmaw, pedagogikalıq iskerlikte teoriyalıq hám ámeliy tájiriybelerdiń joqlıǵı, óz iskerliginde kritikalıq názer menen baha bermew aqıbetinde hám oqıtıwshıda individual pedagogikalıq texnikanı rawajlandırıw, analizlew hám onı qáliplestiriw boyınsha anıq maqsetke qaratılǵan pedagogikalıq proceste pedagogikalıq texnikanı iyelew bolajaq oqıtıwshıǵa óziniń kásiplik jónelisiniń baslanıwında-aq kóplegen qátelerden jıraq bolıwda, talabalarǵa tálim-tárbiya beriwdiń joqarǵı nátiyjeliligine erisiwine járdem beredi.