Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogika institutı T. Т.Ótebaev, U. Q. Seytjanova, Т. A. Esemuratova

Dawıs. Bazı oqıtıwshılarda dawıs tuwma qábilet sıpatında berilgen, biraq bul da shınıǵıp turmasa buzıladı. Oqıtıwshı óz dawısın kúshli, iyiliwsheń, emocional tásirsheń qıla alıwı múmkin. Oqıtıwshı pedagogikalıq iskerliginde dawıstıń ózine tánligi nelerde kórinedi?
Dáslep dawıs, shıǵarılǵan hawanı jutqınshaǵınan ótiw payıtında dawıs perdeleriniń terbelisi nátiyjesinde júzege keliwin atap ótiw lazım. Dawıs óziniń tómendegi ózgeshelikleri menen ózgeshelenedi:

• 
  dawıs kúshi - dawıs apparatı organlarınıń aktiv islewine baylanıslı. Shıǵarılıp atırǵan hawa adamnıń dawıstı shıǵarıwda bolǵan basımı qanshelli kúshli bolsa, dawıs ta sonshelli bálent boladı;
  
• 
  dawıstıń kóterińkiligi - dawıstıń bálentligine hám onıń kúshli sóylew apparatı organlarınıń iskerligine baylanıslı. Dawıs esitiliwiniń ushıwshańlıǵı (polёtnost) bul dawıstı aralıqqa sáykeslendire alıwı, dawıstı basqara alıwı;
  
• 
  Dawıstıń ıqshamlıǵı hám háreketcheńligi - oqıtıwshı sóylewiniń mazmunına, tıńlawshılarǵa sáykeslep ózgerte alıw qábiletine baylanıslı bolıp, bunda orator (sheshen) dawıstı jeńil basqarıw hám tıńlawshılarǵa biyimlestire alıwı túsiniledi.
  

Diapazon - dawıstıń kólemi bolıp, onıń shegarası eń joqarı hám tómengi ses penen belgilenedi. Diapazonnıń qısqarıwı sóylewdi bir túrdegi seste zerigerli bolıp qalıwına sebepshi boladı. Oqıtıwshınıń bir dawıs tonında sóylewi, tıńlawshılar tárepinen maǵlıwmattı ańlawdı páseytedi hám olardı zeriktiriwi múmkin.
Tembr - dawıstıń ráńbáreńligi, jarqınlıǵı hám jumsaqlıǵın kórsetip, sonıń menen birge oqıtıwshı sóylewshiniń shıraylı, jaǵımlı, súykimli, ózine tánligin támiyinleydi. Bazılar dawıs hám onıń tembri tuwma dep esaplaydı. Biraq házirgi eksperimental fiziologiya dawıstı tolıq qayta qurıw múmkinshiligin dállillep bergen.
Oqıtıwshıda kásiplik kesellik kelip shıqpawı ushın, dawıs gigienasına ámel qılıw kerek. Oqıtıwshı is waqtınıń 50 procenti dawamında sóylep turadı. Oqıtıwshı jumıs waqtı tawsılǵansha, 2-3 saat dawamında uzaq waqıt adamlar menen sóylesiwden qashıwı talap etiledi. Zárúr bolıp qalsa qısqa hám áste sóylewi kerek.
Sabaq kestesiniń qoyılıwında soǵan itibar beriliwi kerek. 3-4 saat sabaqtan soñ sóylew apparatı sharshaydı, sonnan keyin 1 saat dawıs dem alıwı kerek. Tájiriybeli, kóp jıllar islegen oqıtıwshı 2-3 saatta sharshaydı hám 2 saat dem alıwı kerek, joqarı hawa jolları, nerv sisteması, awqatlanıw rejimine itibar beriwi kerek.
Oqıtıwshı sóylewiniń tezligi, individual sıpatına, onıń sóylew mazmunı hám sáwbetlesiw halatına baylanıslı. Túrli milletlerde sóylew tembri hár túrli boladı. Atap aytqanda rus tilinde minutına 120 sóz átirapında, ingliz tilinde 120-150 sózge shekem. İzertlewlerge qaraǵanda, 5-6 klasslarda oqıtıwshı minutına 60 sóz, 9-11-klasslarda 75 sózge shekem sóylewi durıs boladı.
Materialdıń quramalı bólegin oqıtıwshı pás tempta, keyin bolsa tezirek sóylewi kerek. Temaǵa baylanıslı qaǵıydalar hám nızamlılıqlar aytılǵanda, juwmaqlanǵanda sóylew páseńlesedi.
Dikciya-anıq sóylew. Sóylewdiń anıqlıǵı oqıtıwshı ushın professional zárúrlik bolıp, oqıtıwshı sóylewin oqıwshılar tárepinen durıs túsiniliwin támiyinleydi. Sóylewdiń anıqlıǵı aytılıp atırǵan sóz, buwın hám dawıslardı qatań anıqlaydı. Ol sóylew apparatı barlıq aǵzalardı (erin, jaq, tis, jumsaq hám qattı tańlay, kishi til, gegirdek, tamaqtıń arqa tárepi, dawıs tútikshesi) birgelikte islewine baylanıslı. Til, erin, jumsaq tańlay, kishi til hám tómengi jaq sóylewde aktiv qatnasadı. Sonıń ushın da olardı shınıqtırıw úlken áhmiyetke iye.
Artikulyaciya – anıq sóylewdi jetilistiriw yaǵnıy artikulyaciya-sóylew organlarınıń háreketleniwi arqalı júzege keltiredi. Artikulyaciya gimnastikası eki túrge bólinedi: Birinshisi sóylew apparatınıń dáslepki shınıǵıwları hám ekinshisi hár bir dawıslı hám dawıssızlardı durıs aytıwǵa úyretiwshi shınıǵıwlar (kórkem oqıw, jańıltpash aytıw t.b)
Ritmika – bul ayırım sóz buwınlarınıń aytılıw múddeti hám toqtawı, sóylewindegi tolıq dawamlılıq, sóylew hám bayanlawdıń náwbet penen óz ornında isletiliwin bildiredi. Sonıń menen birge, sóylewdi shólkemlestiriw procesi. Bul sóylewdiń baslı elementlerinen biri bolıp, geyde intonaciya hám pawza ornına sózden góre kúshli emociya tásir qıladı.
Ritm sóylewdiń eń tiykarǵı bólegi, sebebi «sóylew tempi» hám irkiliwler de tıńlawshılarǵa ıqtıyarsız túrde ózgeshe sezimlik tásir kórsetedi. K.S. Stanislavskiy ritmge tómendegishe tárip beredi: «Qurǵaq sóz shaqadan túsip atırǵan noqattay japırılıp shıǵadı, mánili sóz bolsa tap sınap toltırılǵan shar sıyaqlı áste-aqırın qáliplesedi. Berilip atırǵan bilimlerdiń qıyın bólegin oqıtıwshı áste-aqırın túsindiredi hám soń jáne de sóylewge ótiwi múmki.
Oqıw waqtınıń kóp bólegi (1/4,1/2) oqıtıwshınıń sóylewi menen baylanıslı boladı. Sonıń ushın oqıw materialın oqıwshılar túsiniwi, oqıtıwshı sóylewiniń jetikligi menen baylanıslı.
Tariyxtan belgili bolǵanınday, bazı adamlar ózleriniń sóylew dawısların jetilistirip barǵan. Atap aytqanda, Demosfen óziniń bul tarawdaǵı kemshiliklerin joǵaltıp barıp, áyyemgi Greciyanıń siyasiy oratorlarınan birine aylanǵan. Yaki Vladimir Mayakovskiy 20 jasınan baslap rásmiy shıǵıp sóylewler ushın awzına mayda taslardı salıp, Rion daryası boyında sóz sóylewge shınıqqan.
Durıs nápes alıw. Sóylep atırǵanda durıs dem alıw, dawıstı jolǵa qoyıw hám onıń jilwalnıwı, sózlerdi qátesiz aytıw, sheshenlik ónerin jetilistirip barıw oqıtıwshınıń sóylew texnikasın jetilistirip barıwshı ózgesheliklerinen. Dawıstıń ózgeriwi, durıs nápes alıw, dikciya, ritmika tiykarında sóylewdiń kónlikpe hám tájiriybeleriniń jıynaǵın tolıq rawajlandırıw oqıtıwshınıń sóylew texnikasın da jetilisedi.
Dawıstıń ózgeriwi, durıs nápes alıw sóylew texnikası boyınsha islep shıǵılǵan shınıǵıwlar toparına kirip, oqıtıwshınıń ráwan sóylewiniń turaqlı qáliplesiwin támiyinleydi. Nápes alıw organizmde ómir baǵıshlawshı fiziologiyalıq funkciyalardı orınlaydı. Sonıń menen birge, sóylewdiń energiya bazası bolıp ta esaplanadı.
Sabaq dawamında oqıtıwshı oǵada kóp sóyleydi, jańa temanı túsindiredi, lekciya oqıydı. Eger, oqıtıwshı durıs nápes alıw texnikasın puxta iyelegen bolsa, onıń qan tamırlarınıń urıwı tezlesip, bet-awzı qızarıp ketiwi, dem qısıwı payda bolıwı múmkin.
Muskullardıń qatnasıwına qarap, sóylewde durıs nápes alıw procesi 4 ke bólinedi.