Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogika institutı T. Т.Ótebaev, U. Q. Seytjanova, Т. A. Esemuratova

Oqıtıwshı sóylewiniń tásirsheńligi hám kórkemligi
Oqıtıwshı sóylewshiniń tásirsheńligi sóylewdiń tiykarǵı sıpatlarınan biri bolıp sanaldı hám sóylewdegi tuwrılıq hám anıqlıq, logikalıq baǵdarlanǵan boladı.
Soylewdiń tásirsheńligi degen de, tiykarınan awızeki sóylew procesi názerde tutıladı hám oqıwshılar tárepinen qabıl etiwde payda bolǵan ruwxıy jaǵday itibarǵa alınadı. Yaǵnıy sheshen oqıtıwshı oqıwshılardı esapqa alıwı, olardıń bilim dárejesinen baslap, hátte jas ózgesheliklerine shekem, sóylew atqarılıp atırǵan payıttaǵı keypiyatlarına shekem baqlap turıwı, óz sóylewiniń oqıwshılar tárepinen qalay qabıl etilip atırǵanlıǵın baqlawı lazım. Professional bilimge iye bolǵan oqıtıwshılar ápiwayı, qısqa, túsinikli tilde sóylewi maqsetke muwapıq emes, Ápiwayı, jeterli dárejede sheshenlik maǵlıwmatına iye bolmaǵan jas oqıtıwshılar da ilimiy hám rásmiy tilde sóylewge háreket etpewi kerek. Qullası, orator-oqıtıwshıdan jaǵdayǵa qarap is tutıw talap etiledi hám bayanlanbaqshı bolǵan hár qanday pikirdi tolıq túrde oqıwshılarǵa jetkeriwge háreket etiwi wazıypa etip qoyıladı.
Oqıwshılar túsine alatuǵın tilde sóylew, olardı isendire alıw oqıtıwshı aldına qoyılatuǵın tiykarǵı shártlerden biri bolıp esaplanadı. Bunıń ushın oqıtıwshıǵa joqarıda aytılǵanday, temanı jaqsı biliwıden tısqarı, onı bayan etiwdin anıq belgilengen rejesi bolıwı kerek. Sóylewdegi pikirlerdi birinshi hám ekinshi dárejeli tárizde dúzip, olardı óz ara baylanıstırıp, oqıwshılardı dáslep sóylew rejesi menen tanıstırıp, sózdi baslaw lazım. Waqıttı esapqa alıw, sheshenlik (oratorlıq) pazıyletlerden biri. Sebebi, sóylew múddeti aldın daǵazalanıp, soǵan boysınılsa, eger ilajı bolsa, sál aldınıraq juwmaqlansa, oqıwshılar zerikpeydi.
Sóylewdiń tásirsheńligi hám kórkemligi haqqında gáp belgili mániste sóylewdiń sıpatları haqqında aytılǵan gáplerge juwmaq jasaw. Sebebi, jaqsı sóylewdiń pazıyletlerin kórsetip ótiw, sóylewde ushırasatuǵın ayırım tipik qáteliklerdi analizlew, joqarı nátiyjede tásirsheń bir sóylewdi qáliplestiriwge xızmet etedi. Sóylewdegi pikirlerdi oqıwshılarǵa mazmunlı jetkeriwdiń hár qıylı jolları hám quralları bar. Olardı járdemshi qurallar dep te ataw múmkin. Mısalı, yumor yaki qanday da gúrrińdi alayıq. Sóylewdegi úziliksiz ilimiy-jámiyechilikke arnalǵan pikir aǵımı, onıń bir tempte bayan etiledi. Oqıwshını da, hár qanday tıńlawshını da zeriktirip qoyıwı múmkin. Usınday payıtta yumor, gúrriń, qızıqlı waqıyalar haqqında sóylew oqıtıwshıǵa maqul keledi. Yumorlardıń sóylew mazmunına sáykes halda keltiriwi jáne de jaqsı. Solay etilse, oqıwshı da dem aladı hám úyrenilip atırǵan temaǵa baylanıslı qızıǵıw payda boladı.
Sóylewde tema dógereginde bazı bir pikir hám kóz qaraslardı keltiriw de maqsetke muwapık. Bunday faktler sheshenlik pikiriniń durıslıǵın, shın ekenligin dálillew ushın paydalanıladı, tek olardan paydalanıwda ústirtin qaramaw kerek. Kórkem ádebiyat úlgilerinen, hikmetli sózlerden, tildegi kórkem – súwretlew qurallarınan sóylewde ornı menen paydalanıw da unamlı nátiyjelerge erisiwdi támiyinleydi.
Sóylewdiń oqıwshılarǵa qanday tásir qılıwında hám olarda qanday tásir qaldırıwda oqıtıwshınıń sóylew procesi dawamında ózin qanday tuta biliwıi, ım-isharaları, hátte kiyiniwi sıyaqlı sebeplerdiń de ornı bar. Haqkewillilik, xosh múlayımlılıq, ádeplilik oqıwshılarǵa húrmet penen qaraw sıyaqlı pazıyletler sóylewdiń oqıwshılar tárepinen itibar menen tıńlanıwına sebep boladı.
Jetik sheshenlik ónerine iye bolıw - oqıtıwshılar ushın úlken miynet talap qılatuǵın quramalı proces. Sóylewdiń ótkirligi, jarqınlıǵı orginallıǵı tıńlawshı hám oqıwshılarda sezim-tuyǵı hám qızıǵıwdı oyatıw, onıń itibarın qaratıw, aytılatuǵın nárseniń mazmunın jaqsılap jetkeriw ushın zárur.
Demek, sóylew anıq hám rawan bolıwı, grammatikalıq jaqtan tuwrı dúzilgen bolıwı, ádebiy aytılıw qaǵıydalarına boysınıwdı, baslanıwdan sońına shekem sistemalı bayan etiliwi lazım. Áne, usınday sóylew tiykarında úyrenilip atırǵan bilim oqıwshı yadında uzaq waqıt saqlanıp qaladı. Usınday sóylew mádeniy sóylew talaplarına juwap beredi. Bunıń ushın oqıtıwshılardan tınımsız izleniw hám óz ústinde islew, filologiyalıq bilim hám sóylew ushın turaqlı túrde ótkeriw talap etiledi.
Oqıtıwshınıń pedagogikalıq iskerliginde sóylew texnikası eń quramalı hám turaqlı pikirlerge sebep bolıp kelip atırǵan proces. Psixologiyalıq til menen aytqanda, sóylew texnikası, sheshenniń sóylewiniń orınlı yaki orınsız ekenligin belgilewde sáwlelenedi. Oqıtıwshı hár qıylı jaǵdaylarda túrli xarakterdegi oqıwshılar menen boladı. Demek ol óz sóylewin áne, usı jaǵdaylar tiykarında, oqıwshılar halatına qaray dúziwi, ózgertiwi, bárha sóylewdiń tásirsheń shıǵıwına itibar beriliwi, oqıwshılardı zeriktirip qoymawı ushın tildiń kórkemlew quralları bolǵan metonimiya, metafora sıyaqlılardan paydalanıwı lazım. Oqıwshılar dıqqatın tartıwı, úyrenilip atırǵan temaǵa olardı qızıqtıra alıw oqıtıwshı sóylew texnikasınıń tiykarǵı ózgesheliklerinen biri.
Oqıtıwshınıń jetilisken sóylew mádeniyatına iye bolıwı, oqıw materialına talabalar tárepinen puxta ózlestiriwin támiyinlewdiń girewi. Balalar oqıtıwshı sóylewine oǵada itibar beredi. Qanday da hárip yaki dawıstıń nadurıs aytılıwı kúlkige sebep boladı. Bir tondaǵı sóylew - tez sharshatadı. İndividual sáwbet waqtındaǵı oqıtıwshınıń bálent dawıstan oqıwshı ózin aldanıp atırǵanday seziledi. Bul oqıtıwshıǵa isenimsizlik penen qaraw sezimlerin oyatadı. Ayırım qánigeler insannıń dawısı hám onıń tembri tuwma ózgeshelik dep aytadı. Biraq házirgi eksperimental fiziologiya dawıs sıpatın ózgertiw múmkinshiligin tastıyıqlaydı. Búgingi kúnde qánigeler tárepinen sóylew texnikasın qáliplestiriw boyınsha kóplegen shınıǵıwlar kompeleksli islep shıǵılǵan. Olar tiykarınan, teatr pedagogikası tájiriybesine tiykarlanıp, sóylesiw waqtında nápes alıw dawıs payda etiw hám onı mánili tájiriybelerin rawajlandırıwga qaratılǵan, bul bolsa oqıtıwshılarǵa jáne de tolıǵıraq etip jetkeriwge de imkaniyat beredi.
Oqıwshı turmısı dawamında oqıtıwshısınıń sóylew ózgesheliklerin, oqıwshılarǵa múráját qılıw, sorawlarǵa anıq hám tolıq juwap beriw usılların yadında saqlaydı. Oqıtıwshınıń sóylewi oqıwshılarǵa tálim- tárbiya beriw wazıypasın orınlawı kerek. Sonıń ushın oǵan ulıwma mádeniy emes, bálkim kásiplik hám pedagogikalıq talaplar da qoyıladı. Oqıtıwshılar óz sózleriniń mazmunı, sıpatı hám aqıbeti ushın jámiyet aldında sociallıq juwapker shaxs. Sonlıqtan, tálim-tárbiya procesinde oqıtıwshı sózi pedagogikalıq sheberliktiń zárúr quram bólegi bolıp esaplanadı.
Oqıtıwshınıń sóylewi degende, atap ótkenimizdey, oqıtıwshınıń awızeki hám jazba sóylewi názerde tutıladı. Jazba sóylew hám awızeki sóylew bul oqıtıwshınıń sóylew waqtında dúziletuǵın sózi bolıp, oqıwshılar sanasına, qálew hám motivlerine, sezim-tuyǵılarına tásir etiwshi zárúr sebeplerden bolıp esaplanadı. Oqıtıwshılardın awızeki sóylewi tiykarında zárúr bolǵanda, óz kemshiliklerin dúzetip, korrekciyalap baradı.
Texnikalıq jaqtan sóylew tájiriybesine iye bolǵan oqıtıwshınıń sóylewi tómendegilerdi támiyinlewi kerek:

• 
  Oqıtıwshı hám onıń tárbiyalanıwshıları arasında óz ara múnásibeti hám ónimli pikirlesiwi;
  
• 
  Tálim procesinde bilimniń tolıq qabıl etiliwi, ańlanıwı hám bekkemleniwi;
  
• 
  Oqıwshılar iskerliginde olardaǵı qábilet uqıplılıq instinktin qáliplestiriw maqsetinde sanası hám keshirmelerine unamlı tásir kórsetiw;
  
• 
  Oqıwshılardıń oqıw hám ámeliy iskerligin maqsetke muwapıq shólkemlestiriw;
  

“Pedagogikalıq sóylew texnikası’’ túsinigi oqıtıwshılardıń kommunikativlik minez-qulqı túsinigi menen tıǵız baylanıslı. Oqıtıwshınıń kommunikativlik minez-qulqı degende, tek onıń sóylew hám xabar beriw procesin ǵana emes, bálkim, oqıtıwshı hám oqıwshı sáwbeti ushın emocionallıq – psixologiyalıq ortalıq jaratıwda, olar ortasındaǵı múnásibet hám is usılına tásir kórsetiwshi sóylewdi shólkemlestiriw hám oǵan sáykes oqıtıwshınıń sóylew názikligi de kózde tutıladı.
Oqıtıwshılardıń pedagogikalıq iskerliginde awızeki sóylewi monologiyalıq hám diologlıq formada boladı. Monologlıq sóylewdiń keń tarqalǵan formaları gúrriń, mektep lekciyası, dodalaw hám t.b.Dialoglıq sóylew túrleri: soraw-juwap formasında boladı.
Pedagogikalıq iskerlikti nátiyjeli alıp barıw ushın, oqıtıwshınıń sóylewi belgili talaplarǵa juwap beriwi, yaǵnıy sheshenlik sheberligin qáliplestiriw ushın lazım bolǵan kommunikativlik sıpatlarǵa juwap beredi hám sóylewi bir qatar normalarǵa sáykes keliwi lazım: atap aytqanda, zamanagóy normalarǵa, kórkem, ádebiy til normalarına.
Pedagogikalıq sóylewdiń tuwrılıq, anıqlıq, sáykeslik, leksikalıq baylıq, kórkemlik hám tazalıq sıyaqlı kommunikativlik sıpatları oqıtıwshı sóylewiniń mádeniyatın belgileydi.
Maqsetke muwapıq keletuǵın pedagogikalıq sóylew texnikası óziniń logikalılıǵı, isenimliligi, gúzetiwsheńligi menen bir neshe funkciyalardı atqaradı: