Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogika institutı T. Т.Ótebaev, U. Q. Seytjanova, Т. A. Esemuratova

Sóylewdiń tiykarǵı ózgeshelikleri

Sóylewdiń tiykarǵı ózgeshelikleri

Sóylewdiń durıslıǵı hám ráwanlıǵı

Sóylewdiń anıqlıǵı hám tásirsheńligi

Sóylewdiń tazalıǵı hám kórkemligi

7.1.-keste
Sóylewdiń durıslıǵı hám ráwanlıǵı onıń ádebiy til normalarına durıs keliwi. Bunda eki tárepleme itibar beriledi: pát hám grammatikalıq normalarǵa ámel qılınıwı.
Pát – sózlerdiń durıs aytılıwın támiyinleydi.
Grammatikalıq norma – sóylewdiń mazmunlılıǵın mánili ekenligin bildirip, sóylew aǵımındaǵı sózlerdiń ózgeriwi, mazmunı jaǵınan bir-birine birigiwin kórsetiwshi hár túrli qaǵıydalar jıyındısı.
Sóylewdiń anıqlıǵı hám tásirsheńligi – mazmunlı sóylewdiń tıńlawshıǵa tásir etiw sebepshisi. Oqıtıwshı sóz hám tildiń ráwanlıǵı, sheshenlik qábileti menen anıq faktler tiykarında oqıwshılarǵa bilim beredi, olardıń kónlikpe hám tájiriybelerin rawajlandıradı. Oqıtıwshı sóylewdiń anıq bolıwı, óz juwapkershiligin tereń ańlaw shárti. Anıqlıq úyrenilip atırǵan temanıń oqıtıwshı tárepten bayanlanıp atırǵan waqıyalıqqa, faktlerge muwapıq keliwi. Anıqlıqtıń shegarasın belgilewde oqıtıwshı sózlerdi durıs qollana alıwı, ózbek tili grammatikasın tolıq biliwıi, sózlerdi durıs ayta alıwı talap etiledi.
Sóylewdiń logikalıǵı – Sóylewdiń logikalı bolıwı, eń dáslep, oqıtıwshınıń sóz baylıǵı, pikirlew qábileti, ańlaw sheberligine baylanıslı. Oqıtıwshı tildi júdá jaqsı biliwıi, sóz baylıǵı keń bolıwı múmkin. Biraq ózi pikir júritip atırǵan temaǵa baylanıslı tereń bilimge iye bolmasa, bilimlerdi ózi pikirlew sheńberinde analizley almasa, sheshenlik óneri nátiyje bermeydi. Sózlerdiń oqıtıwshı bayanlap atırǵan temaǵa sáykes túrde durıs sóz etilmewi, sóz birikpeleriniń, gáplerdiń, tekstlerdiń bir-birine durıs keliwi, pikirdi izbe-iz bayanlay alıwı ushın boysındırılıwı sóylewdiń logikalıq bay ekenligin dálilleydi. Oqıwshılarǵa aytılıp atırǵan pikir logikalıq jaqtan bir-birine baylanısqan bolıwı kerek. Gápler arasında pikirlik baylanıs, sistemalılıtıń joǵalıwı menen oqıtıwshı sóylewiniń logikalılıǵı buzıladı.
Úyrenip atırǵan tema tekstleri arasında logikalıq baylanıs bolıw ushın, tekstler bir qatar kirispeler menen ajıratıladı. (mısalı, juwmaqlap aytqanda, sonıń menen birge atap ótiw kerek hám.t.b.) Demek, oqıtıwshı pikirdiń logikalılıǵı degende, tutas bir sistema tiykarında dúzilgen, pikir hám kóz qaraslardıń rawajlanıwı izbe-iz bolǵan, hár bir sóz, ibara anıq maqsetke muwapıq qollanılatuǵın sóylew túsiniledi.