Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogika institutı T. Т.Ótebaev, U. Q. Seytjanova, Т. A. Esemuratova

Oqıtıwshınıń dóretiwsheńligi hám miynettegi hárekecheńligi. Dóretiwshilik- oqıtıwshınıń óz miyneti procesinde ǵárezsiz xızmet alıp barıwı kásiplik xızmetiniń bilim mazmunın belgilewshi sıpatları oqıtıwshınıń dóretiwshiliginde kórinedi. Dóretiwshilik- bul oqýtýwshýnýń bilim hám tárbiya procesinde sıpatı tárepten jańa, original hám tákirarlanbas ilimiy jańalıqtı payda etiwshi xızmeti.
Oqıtıwshınıń nátiyjeli dóretiwshiliginde belgilengen hár qanday mashqala unamlı sheshiledi, dóretiwshilik etiwge ıqlası bolǵan oqıtıwshılardıń tiykarǵı bóliminde bul tárepleri kórinedi.
Oqıtıwshınıń evristikalıq dóretiwshiligi, jáhánde júz berip atırǵan kásiplik xızmetine tiyisli jańalıqlardı qorıqpastan ózlestiriw hám en jaydırıwdı ańlatadı, yaǵnıy onıń tiykarında ideyalar(qıyallar) payda etiw procesin intencifikaciyalaw hám olardıń haqıyqatqa jaqın ekenin (múmkinligin, isenimliligin) úziliksiz ámelge asırıw hám bunda jańa halatta qorıqpay háreket etiw qábileti, pikirlew procesi tiykarında sana-sezimin rawajlandırıw baqlanadı.
Oqıtıwshınıń kreativlik dóretiwshiliginde sociallıq áhmiyetke iye bolǵan jańa teoriyalardı jaratıw jámlesken, ol óziniń ǵárezsiz ideyaları hám usınısları menen shıǵadı, sheber hám tájiriybeli, qábiletli oqıtıwshılar ǵana buǵan erisiw múmkin.
Evropalıq sociologlar oqıtıwshınıń miynettegi unamlı táreplerin «aǵımdı seziw», yaǵnıy óz jumısına tolıq kirisip ketiw hám xızmet procesinen qanaatlanıw payda etiw dep ataydı, Bul bolsa, óz náwbetinde oqıtıwshınıń joqarı ishki refleksiv jaǵdayı kúshli bolıwı haqqında gúwalıq beredi. Óz kásibi procesinde dóretiwshilikti hám miynetten qanaatlanıwdı sezbeytuǵın oqıtıwshılardıń miynet xızmeti, kóbinese, hárekecizlikke, nervlardıń tez sharshawına hám ashıwshaqlıqqa alıp keledi.
Miynette háreketsheńlik- bul oqıtıwshınıń miynet tarawında alıp baratuǵın ǵárezsiz háreketi. Pedagog miynet háreketcheńliginiń ózine tán tárepi-oqıwshınıń bilim hám tárbiyalıq háreketcheńligin asırıwǵa qaratılǵanlıǵında kórinedi. Bunda oqıtıwshı tek óz pánin bilip qalmay, pedagogikalıq-psixologiyalıq tájiriybe hám kónlikpelerin, bilim hám tárbiyalıq texnologiyalardıń keń spektrın, hár qanday pedagogikalıq jaǵdaylardı sheshiwde ǵárezsiz xızmet alıp barıwdı umıtpaw kerek. Bul talaplar pedagog miynetiniń zárúr ózine tán tárepin shólkemlestiredi. Oqıtıwshı hámme waqıtta bay bilimi hám tájiriybeleri tiykarında jıynalǵan jeke pedagogikalıq resurslarına tayanıp, pútin oqıtıwshılıq xızmeti dawamında miynet etedi. Ol bilim hám tárbiyada ózine unaǵan metodlardı, qural hám usıllardı tańlaydı, jańalıqqa umtıladı. Bárshe pedagogikalıq joqarı oqıw ornı talabaları bunı jeterli dárejede anıq túsinedi. Eger birinshi kurs talabalarınıń 59 payızı oqıtıwshılıq kásibin óziniń talantı dep esaplasa, tórtinshi kursqa kelip, bunday talabalar sanı 25 ese kemeyedi.
Klass kollektiviniń psixologiyalıq ózgeriwsheń quramı, kollektiv aǵzalarınıń bir-biri menen óz-ara qatnasları, oqıwshılar ruwxıy jaǵdayınıń hár qıylılıǵı oqıtıwshı miynetine keskin tásir kórsetedi. Bunda klass kollektiviniń, psixologiyasın oqıtıwshı ózi qálegenindey jaqsı tárepke rawajlandırıwshı ózgerttiriwshi hámme waqıt múmkin bola bermeydi. Sonǵı jıllarda oqıwshılardın oqıwǵa degen kızıǵıwshılıǵı bilim alıwǵa degen passivlik háreketi sezilmekte. Ziyrek qábiletli oqıwshılardı tolıq ǵárezsiz oqıw menen bánt qılıwda ayırım oqıtıwshılardın bilim dárejesinin tómenligi narazılıqlarǵa sebep bolmaqta. Bul máseleni álleqashan oqıw orınlarında oqıtıwshılar qábiletine tiyisli bolǵan jaqsı áhmiyetke say hádiyse sıpatında tán alınǵan. Oqıw orınları aldında turǵan usı wazıypalar bilim tarawında alıp barılıp atırǵan jumıslardıń orınlanıwına tosqınlıq qılmaw ushın tálim háreketsheńlik tárbiyanıń tiykarǵı atqarıwshısı bolǵan oqıtıwshınıń miynet qábiletin asırıw dóretiwshiligin házirgi zaman talapları dárejesinde jáne de kúsheyttiriw lazım.
Kóp jıllıq ilimiy izertlew nátiyjesinde oqıtıwshılardıń ortasha jasına emes, miynet qábiletin asırıwda tómendegi jaǵdaylarda itibar beriw lazımlıǵı anıqlandı.

1. 
   Miynetke degen qábilettiń bir qıylı cikldaǵı qásiyetleri miynet dem alıs tártibiniń ózgermesligi.
   
2. 
   Miynetke qábiletlilik dárejesi, óz kásibin tolıq iyelegen oqıtıwshılardıń islew dinamikası.
   
3. 
   Miynet ónimdarlıǵın pedagogikalıq tájiriybelerin úziliksiz asırıp barıw.
   
4. 
   Jumıs waqtında júzege keletuǵın túrli jaǵdaylardıń ózine tán qásiyetleri, jáne funkcionallı qolaylıq, ruwxıy sharshaw, ruwxıy zorıǵıw, qayǵı-ǵamlarǵa beriliw, bir qıylı ózgermeytuǵın qábilet, hámme waqıt qáweterleniw jaǵdayı tez-tez juwmaq shıǵarıw lazım.
   
5. 
   Miynette reproduktivliktiń hám dóretiwshiliktiń ózara múnásibeti, normadan artıq islew dárejesi, dóretiwshilikte táwekelshiliktiń bar bolıwı.
   
6. 
   Miynet ónimdarlıǵın asırıwda óz betinshe jumıstıń ózine tán qásiyetleri.
   
7. 
   İshki hám sırtqı shekleniwlerdi, qarama-qarsılıqlardı jeńip ótiw, kúshtiń bekkemligi, óz miynet nátiyjelerin aldınan kóre biliwı, múmkin bolmaǵan jaǵdaylarda qábilettiń ózgeriwi.
   
8. 
   İnnovaciyalardıń barlıǵı (belsendiliktiń jańa kórinisin ózlestiriw).
   

Miynet qábiletin asırıwshı sebepler arasına miynetke jaqsı múnásibette bolıw, kásip yaki miynet túrine qızıǵıw, kóp jaǵdaylarda shaxstıń múnásibetine tiyisli bolǵan onıń ańlılıq dárejesi de kiredi.
Oqıtıwshı miyneti belsendi ónimdarlıǵın asırıwshı qásiyetler, onıń miynetke erkin hám jaqın múnásibette bolıwı pedagogikalıq kásibi menen baylanıslı bolǵan hámme miynet túrlerine qızıǵıwı, oqıtıwshı ruwxıy dúnyasınıń baylıǵı, milliy hám ulıwmainsanıy qádiriyatlarǵa bolǵan múnásibeti ańlılıq dárejesi menen de belgilenedi. Házirgi zaman sociallıq izertlewlerde oqıtıwshılardıń milliy hám ulıwmainsanıy qádiriyatların úyreniwge qaraǵanda qızıǵıwlarǵa ayrıqsha itibar qaratılmaqta, sebebi hár qanday jámiyette belgilengen ishki nızamlar sisteması bolıp,onda milliy hám ulıwma insanıy qádiriyatlar jetekshilik qıladı.
Xalqımız ruwxıylıǵın jetistiriwde milliy úrp-ádetlerimiz hám olardıń negizinde payda bolǵan mehir-múriwbet, insandı qádirlew, tınısh ómir, doslıq hám tatıwlıqtı qádirlew túrli mashqalalardı jámlesip sheshiw sıyaqlı qádiriyatlar kem-kemnen áhmiyetli orındı iyelemekte.
Usı qádiriyatlar tálim-tárbiya tiykarında jas áwlad sanasına sińdiriledi. Mámleketimiz tálim orınlarında is júrgizip atırǵan oqıtıwshılar hám tárbiyashılardıń pedagogikalıq jetiskenliklerinde olardıń ruwxıy dúnyasınıń keń ekenligin kórsetip beredi. Ullı alımlarımızdıń tálim-tárbiyaǵa tán kóz-qaraslarında ulıwma insanıy hám ruwxıy qádiriyatlarǵa bolǵan itibar tiykarǵı orında turǵan. Ata-babalarımız burınnan biybaha baylıq bolǵan ilimiy aǵartıwshılıq tálim-tárbiyanı insan jetiskenlikleri hám millet rawajlanıwınıń eń tiykarǵı shárti hám diywalı dep bilgen. İnsan ádebi aqılǵa, minez-qulqı hám is-háreketi bolsa ilimdi úyreniwge hám de aǵartıwshılıqqa tiykarlanǵanda ǵana ruwxıy jetiskenliklerge erisedi. Alımlarımızdıń pikirlerine qaraǵanda, insanıy ideyalardıń ámelge asıwı,ruwxıy nawqıranlıqqa erisiw bilimli, ilimli bolıwǵa baylanıslı. Sonıń ushın da olar ilimdi insanıy qádiriyatlar dárejesinde qádirlep, jámiyettiń barlıq aǵzaların ilim iyelewge shaqıradı,muǵallimlerdiń miynetin qádirleydi.
Abu-Rayxan Beruniy óz miynetlerinde bilim ulıwmainsanıy qádiriyatların úyreniwdiń gilti ekenligin ayrıqsha atap ótedi. İlim-bilimli adam-jámiyet táǵdiri, insanlar táǵdiri ushın gúresetuǵın barlıq jamanlıqlardan uzaqdur. «İlimniń paydası ashkózlik penen altın gúmis toplaw emes, bálki ilim arqalı insaniyat ushın zárúr nárselerge iye bolıw» dep jazadı alım. (A.R Beruniy.: Oylar, hikmetler,naqıllar, qosıqlar 44-bet)
Filosofiyalıq kórinistegi qádiriyatlar-insaniyat hám insanıyat ushın ullı áhmiyetke iye bolǵan erkinlik, tınıshlıq, teńlik, haqıyqatlıq, gózzallıq, jaqsılıq kibi nawqıran insan ushın áhmiyetli wazıypalardıń jıyındısı.
İzertlewshi alım O.Musurmonovanıń pikirinshe, qádiriyatlar insan tárepinen qádirlenetuǵın nárselerden ibarat bolıp adamlardıń talabı, qálewi, qızıǵıwı, maqseti tiykarında ózara múnásibet, óz-ara tásir nátiyjesinde júzege keletuǵın jaǵday. Demek, qádiriyatlardıń áhmiyetin pedagogikalıq kóz-qarastan túsindirgenimizde, insannıń ruwxıy mútájlikleri tiykarında payda bolǵan ámeliy iskerlikte dáwir sınawınan tabıslı ótken, óz kórinisi hám mazmunında xalıqtıń ruwxıy álemin jámlegen, ásirler dawamında xalıqtıń ruwxıy mádeniyatın júzege keltiriw obekt sıpatında qádirlenip kelingen mánawiy ruwxıy is-háreketler, zat hám hádiyselerdiń jıyındısı. (Musurmonova O.: «Mánawiy qádiriyatlar hám jaslar tárbiyası». 66-bet)
Barlıq qádiriyatlardıń áhmiyetin eń joqarǵı-sezim insanıylıq payda etedi. İnsanıylıq-insannıń abıraylı hújdanı hám iymanınıń jemisi İnsanıylıq ǵamqorlıq, kewil-xoshlıq, materiallıq hám mádeniy kúshke umtılıw sezimi, iyman hám hújdan orayında mehir-múriwbet kórsetiw (Musırmanova O.: «Mánawiy qádiriyatlar hám jaslar tárbiyası» 58-bet). Ózbekstan Respublikasınıń «Bilimlendiriw haqqında»ǵı Nızamında jaslar «tálim tárbiyası insanıylıq demokratiyalıq xarakterde ekenligi» mámleket siyasatınıń tiykarǵı principlerinen biri ekenligi atap otiledi. Usı joqarı ideyanı ámelge asırıp, jaslardı bilimli hám aqıllılıq jaqtan kámal tabıwında áwelden oqıtıwshınıń qızǵın miynet iskerligi ayrıqsha orın iyeleydi. Búgingi kúni elimizde nawqıran jaslardı tárbiyalap, kamalǵa keltiriw máselesi áhmiyetli wazıypa sıpatında járiya etilmekte. Bunda perzenlerimizdiń fizikalıq, aqılıy ruwxıy nawqıran bolıwı jeke áhmiyetke iye. Sonıń ushın, oqıtıwshınıń ózinde kemshiliksiz, eń joqarı ulıwmainsaniy qádiriyatlar sezimi bolıwı kerek. Bul sezim onıń bekkem qáliplesken pedagogikalıq sheberligi háreketsheńlikme waqıt óz sáwleleniwin tabıwı zárúr. İnsan balası jaslıǵınan ómiriniń aqırına shekem ilim alıwǵa umtıladı eken, bárhá ulıwmainsanıy qádiriyatlarǵa ilim arqalı erisedi. Oqıtıwshı-ilimdi xalıqqa jetkerip beriwshi hám jaslar qálbine jol, tabıwshı tiykarǵı juwapker shaxs. «İnsan qálbine jol, eń aldın, tálim tárbiyadan baslanadı. Dúnya imaratları ishinde eń ullısı-mektep bolsa, kásiplerdiń ishinde eń ullısı -oqıtıwshılıq hám ustazlıq dep sıpatlaydı. Mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan bilimlendiriw ózgerislerdin tabıs kóp tárepleme oqıtıwshı miynet iskerliginiń insanıy qádiriyalarǵa jónelisine baylanıslı. Bul keń kompleksli hám salmaqlı faktorlar tiykarında oqıtıwshınıń bir ómir dawamında pútkil ómiri dawamında ámelge asırılatuǵın kóp qırlı pedagogikalıq iskerligi jámlesken. Oqıtıwshı óziniń qızǵın miynet iskerligi hám kásiplik sheberligi menen ulıwma insanıy qádiriyatlarǵa qansha bay ekenligin tálim-tárbiya procesinde bayan etiledi. Oqıtıwshı pedagogikalıq sheberligin óziniń hadal miyneti menen jetistirip beredi. Usı miynet nátiyjesinde kámillik dárejesinde kamalǵa keliw lazım, bunıń ushın ruwxıylıq hám qádiriyatlar rawajlanıwı, insan keń mánidegi ruwxıy shaxsqa aylanıw kerek. Oqıtıwshı miynetiniń nátiyjesinde nawqıran insan joqarı mánawiyattı jaratadı hám rawajlandıradı, ulıwma insanıylık qádiriyatlardı asıraydı. Onıń oqıwshılar jámááti menen alıp baratuǵın tálim-tárbiyalıq iskerligine barlıq jemisleri, usı qádiriyatlar sebepshi. Oqıtıwshı óz miynet iskerliginiń bezeytuǵın tómendegi qádiriyatlar sistemasın úziliksiz iyelep barıwı zárúr:
Oqıtıwshınıń bilimi, iskerlik sheberligi bárkamal áwladtı tárbiyalawda, olarda belsendilik, aktivlik, isbilermenlik, dóretiwshilik, isbilermenlik qábiletlerin hám ruwxıy sanasın qáliplestiriwge qaratılǵan. Jámiyettegi global ózgerisler, texnikalıq hám texnologiyalıq rawajlanıw, dúnyalıq pánlerdegi ózgerisler hám jańalıqlar onıń nátiyjeli (sharafli) miynetine tásir etedi. Bunıń ushın dóretiwshilik talap etiledi. Dóretiwshilik bolsa, tek qızǵın miynet sebepli payda bolatuǵın xızmet forması. Oqıtıwshı:
- miynet súygishlik qádiriyatlarınıń áhmiyeti (mazmunın) aqılıy hám fizikalıq miynetke dóretiwshilik qatnas sıpatında ańlawı;
- ańlı hám hadal miyneti menen, jámiyettiń sociallıq hám ekonomikalıq, finanslıq hám ruwxıylıq rawajlanıwına tásir etedi;
- óz miyneti nátiyjelerinen maqtana alıwı;
- oqıwshılarǵa tálim-tárbiya beriwde jámiyet aldındaǵı juwapkershiligin seze alıwı lazım.
Mámleketimizde «kadrlardı oqıtıw hám tárbiyalaw milliy tikleniw principleri hám ǵárezsizlik jemisleri, xalıqtıń bay milliy, ruwxıy hám intellektual qábileti hám insaniyatlıq qádiriyatlarına tayanǵan, insanıylıqqa baǵdarlanǵan tálim mazmunı mámleket hám tálim standartları tiykarında» («Kadrlar tayarlaw milliy dástúri» 54-bet) alıp barıladı. Ásirese, insanıylıq qádiriyatlar tiykarında tálim alıwshınıń shaxsına, onda tálim hám bilimlerge bolǵan qızıǵıwshılıǵın arttırıwǵa, jeke islewdi, insanıy qádir-qımbat sezimin qáliplestiriwge ayrıqsha itibar beriledi.