Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogika institutı T. Т.Ótebaev, U. Q. Seytjanova, Т. A. Esemuratova

OQÍTÍWShÍ MIYNETIN BEZEYTUǴÍN QÁDIRIYATLAR DIZIMI

Sociallıq-siyasiy qádiriyatlar

Ruwhıylıq-tárbiyalıq qádiriyatlar

Kórkem-estetikalıq qádiriyatlar

Aqılıy biliwı iskerligi menen baylanıslı qádiriyatlar

Miynet penen baylanıslı qádiriyatlar

Ekologiyalıq qádiriyatlar

8.3-keste. Oqıtıwshı miynetinde pedagogikalıq xızmet sistemasın bezeytuǵın qádiriyatlar.

Oqıtıwshı qanday insanıylıq qádiriyatlardı jıyıwı múmkin, izertlewimiz procesinde oqıtıwshılarǵa tómendegi soraw menen múráját ettik: «Siz ózińiz sabaq procesinde oqıwshılarǵa qanday násiyat etken bolar edińiz?». «Násiyatlar»dıń tiykarǵı maqseti belgisiz, olarda pedagogtıń individuallıǵı hám temanı tez tańlaw intuiciyası bilinbeytuǵın edi. Sabaq procesinde oqıtıwshı bárqulla mazmunı tárepinen birdey násiyatlar beredi. Olardı tómendegishe kórsetiw múmkin:

- shın kewilden oqıw zárúrligin esletiw;
- miynet súygishlikke shaqırıw, hújdanlıqqa shaqırıw;
- bárkamal shaxs sıpatında qáliplesiw zárúrligi haqqında esletiw;
- insanıylıqtı joytpawǵa shaqırtıw.
Bul shaqırıq hám násiyatlar zamanagóy oqıw orınlarında pedagogtıń insanıylıq qádiriyatların en jaydırıw tájiriybesi azlıǵınan derek beredi hám usı mashqalalar haqqında oylap kóriwge májbúr etedi. Oqıtıwshılardıń juwabı bayanat yaki násiyat etiw qásiyetine iye bolıwı, tásirli shıǵıwı shárt emes.
Oqıtıwshı miynetindegi kásiplik nátiyjeler onıń insanıylıq hám ruwxıy qádiriyatlarǵa bolǵan múnásibetleri menen ólsheniwi Evropa alımlarınıń da ilimiy izertlew jumıslarınan keń orın alǵan. Sonlıqtan da, K.Klakxon oqıtıwshınıń kásiplik jumıslarında insanıylıq qádiriyatlarǵa qarata qatnasın toparlarǵa ajıratıp, tómendegishe táripleydi: «qádiriyatlar-áshkara yaki jasırınǵan, individke yaki toparǵa say bolǵan arzıw-árman haqqındaǵı túsinik bolıp, olar tárepinen kásiplik jumıslar júzesinen orınlanıp atırǵan miynet túrlerin, qurılmaların hám maqsetlerin tańlawda tásir kórsetedi».
Pedagogikalıq proceste oqıtıwshınıń insanıylıq qádiriyatlarǵa baǵdarlanǵanlıǵı da alım tárepinen keń izertlengen. Ol pedagogikalıq qádiriyatlardı rawajlandırıwǵa qaraǵanda tómendegi mashqalalar ayrıqsha áhmiyetke iye dep qayta-qayta eskertedi:
1) oqıtıwshınıń jámiyetke say qádiriyatların ózlestiriwi hám en jaydırıw qábileti;
2) oqıtıwshınıń oqıw-tárbiyalıq proceslerde insanıylıq qádiriyatlardı nátiyjeli en jaydırıwı hám imkaniyatları;
3) en jaydırılıp atırǵan insanıylıq qádiriyatların oqıwshı tárepinen úziliksiz qabıllawı ushın oqıtıwshınıń zárúr shart-sharayatların jaratqanlıǵı;
Pedagog alımlar óz izertleniwlerinde oqıtıwshılardıń insanıylıq qádiriyatlarǵa qatnasların hám olardı oqıwshılar sanasına jetkere alıw qábiletine qarap, eki tiykarǵı túrge ajıratıp kórsetedi:
1) «Oqıwshı sanasın rawajlandırıw»ǵa baǵdarlanǵanlıq: usı dárejedegi oqıtıwshı jámiyet tárepinen belgilengen sociallıq-ádeplilik faktorlarına tayanǵan halda, dáslep, oqıwshı shaxsın hár tárepleme rawajlandırıwǵa talpınadı;
2) «Tálim procesinde bazı bir nátiyjege erisiw»ge baǵdarlanǵanlıq: Usı dárejedegi oqıtıwshı oqıwshınıń tek ǵana aqılıy rawajlanıwın qáleydi. Ózlestirilgen oqıw materialın qatań tekserip baradı. Bunday baǵdarda oqıtıwshı jámiyettiń tek ǵana tálim tarawına qaraǵanda qatnasların orınlaw menen baylanıslı iskerlikti alıp baradı. Jámiyet tálim sistemasındaǵı iskerlikten qanaatlanbaǵan waqta táǵdirde, usı túrdegi oqıtıwshılar miyneti nátiyjeli dep tán aladı.
A.G.Zdravomıslov hám V.A.Yadov insannıń insanıylıq qádiriyatlarǵa baǵdarlanǵanlıǵın jámiyettiń finanslıq hám ruwxıy mádeniyatqa tiykarlanǵan qádiriyatlarǵa shaxstıń kónligiwi (yaki say keliwi) dep tárip beredi.
Qádiriyatlar subekt tárepinen idealǵa aylanıwı múmkin. Bunda usı qádiriyat-insan ómirlik poziciyasınıń ornatılıwına tásir etiwi múmkin hám ayrıqsha áhmiyetke iye bolǵan maqsetli qádiriyatlarǵa aylanadı. Belgili bir maqsetke baǵdarlanbaǵan qádiriyatlar insan iskerligin basqarıwshı wazıypasın orınlawı múmkin, bunda ol individ sanada «óz maqsetlerine erisiw ushın boysınıwǵa tuwrı keletuǵın» qurılmalı qádiriyatlar qarama-qarsı baǵdarlarǵa iye bolsa, qıyınshılıqlarǵa dus keliwi múmkin. Maqsetli qádiriyatlar qurılmalı qádiriyatlarǵa qaraǵanda turaqlıraq, biraq qurılmalı qádiriyatlarǵa individuallastırıw kóbirek seziledi.
M.Rokich insan qádiriyatları túsinigine eki túrli táriyp bergen: Ol «qádiriyat» degende, insannıń óz maqsetin basqa maqsetler menen salıstırǵanda ústinligine isenimi hám onnan maqtana alıwı, yaki individ minez-qulıqtıń basqıshlar tábiyatı menen salıstırǵanda ústinligine isenimdi túsinedi. Sonnan kelip shıǵıp, ol insaniy qádiriyatlardıń eki túrin ajıratadı: maqsetli qádiriyatlar hám qurılmalı qádiriyatlar. Birinshisin ideal- qádiriyatlar, ekinshisin bolsa instrumental qádiriyatlar dep ataydı.
İdeal qádiriyatlarında individ ushın málim bolǵan ómirlik qádiriyatlardıń artıqmashılıǵı sáwlelenedi.
İnstrumental qádiriyatlarǵa bolsa- tiyisli ideal qádiriyatlardıń ámelge asırılıwına alıp keletuǵın belgili bir minez-qulıq túrleriniń artıqmashılıǵı sáwlelenedi. Házirgi kúnde izertlewshi M.Rokich tárepinen usınıs etilgen qádiriyatlardı analizlew metodikası keń tarqalǵan.
Kópshilik alımlar ideal qádiriyatlardı oqıtıwshı pedagogikalıq iskerliginiń mazmunı dep, olardı pedagogikalıq qádiriyatlar dep esaplaydı hám olardıń qatarında, kóbinese, tómendegilerdi kórsetip beredi: jeke abırayı, joqarı finanslıq awhalı, kreativlik, sociallıq aktiv baylanıslar, ózin-ózi rawajlandırıw, jetiskenlikler, ruwxıy qanaatlanıw, óz individuallıǵın saqlap qalıw.
Juwmaqlap aytqanda, oqıtıwshınıń pedagogikalıq xızmetinde ayrıqsha áhmiyetli kórsetip beriwshi insanıylıq qádiriyatlar oqıtıwshınıń qızǵın miyneti esesine qáliplesip baradı hám tómendegi mashqalalar oqıtıwshı ushın búgingi kúnde eń ayrıqsha áhmiyetke iye:
- oqıtıwshı miynetinde jámiyetke say insanıylıq qádiriyatlardı óz maqsetleriniń tiykarı dep biliwıi;
- oqıtıwshı miynetinde maqsetli qádiriyatlardı nátiyjeli jetkerip beriwi hám imkaniyatları;
- oqıwshılar maqsetli qádiriyatlardı qabıllawı ushın oqıtıwshı tárepinen zárúr shart-sharayatlarınıń jaratılıwı.
Bunday baǵdarlanǵanlıq mazmunda jámiyettiń bilim tarawında alıp barıp atırǵan jańa ózgerisleri mazmunı hám áhmiyeti kórsetilgen. Sonıń ushın, oqıtıwshı miynetiniń tiykarı - onıń ruwxıy dárejesin kórsetetuǵın intellektual sana. joqarı ruwhıylıq, ásirlik dástúrlerge ulıwmainsaniylıq qádiriyatlarǵa súyengen halda zamannıń aldıńǵı jetiskenliklerinen azıqlanatuǵın milliy dúnyaqaras hám isenim sıyaqlı kórsetkishleri bar bolıwı kerek.