Ájiniyaz atíndaǵi nókis mámleketlik pedagogikalíq institutí filologiya fakulteti ájiniyaz atındaǵı nmpi tayarlıq kursınıń «Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı»

Aqshaxan obrazı. Ol dástannıń basınan ayaǵına deyin zalım, dúnyaxor, ótirikshi, reyimsiz adam sıpatında súwretlenedi. Ol Qoblan tuwılmastan burın-aq, Qıdırbaydıń barlıq mal-dúnyasın talap alıp, Qıdırbay menen Bozkempirge zulımlıq etip, reyimsizlik penen azap beredi. Qoblan er jetip batır bolǵannan keyin, Aqshaxan Qoblandı óltiriw maqsetinde ashıq túrde háreket etiwge qorqıp, aldaw, hiyle sumlıq penen háreket etedi. Qoblanǵa túrli jamanlıqtı isleydi. Bunnan basqa da Qoblanǵa qarsı gúresetúǵın sırtqı jawlardıń wákilleri retinde birneshe qalmaq batırlarınıń, Alanǵasar Álip dáw, Bóke dáw, Alshaǵır, Kóbikli, Sharıqlı, Dáw Kempir, Qız palwan obrazları berilgen. Dástanda Olardıń geyparaları «Qalmaq» dep atalsa, geyparaları «gáwir» dep ataladı. Olar ózleriniń jeke mápi ushın xalıqqa qarsı gúreskenlikten ádilliktiń qurbanı boladı.


«MÁSPATSHA» DÁSTANI
Dástan tuwralı uluwma túsinik. Bul qaraqalpaq dástanlarınıń ishinde basqa dástanlar menen salıstırǵanda oǵada az izertlengenleriniń birewi bolıp esaplanadı. Basqa dástanlar sıyaqlı avtorı belgisiz bolıw menen bir qatar, qashan dóretilgeni tuwralı da anıqlanǵan pikir joq. Dástandaǵı qaharmanlardıń tariyxta bolǵanlıǵın dálilleytuǵın ya awızeki, ya jazba túrinde heshqanday maǵluwmat joq. Geypara ádebiyatshılarımız dástannıń mazmunına, qurılısına, tiline tiykarlana otırıp, «Alpamıs» dástanınıń izi menen jazılǵan, soń-ǵı waqıtlarda, atap aytqanda, qaraqalpaq xalqınıń Túrkstannan kóship kelip, Xorezmde jasaǵan waqtında dóregen dástan degen pikirdi keltirse, al ayırımları ol Buxara aymaǵında dóretilgen bolıwı kerek degen shamalawdı bildiredi.
Uluwma shıǵarmanıń barlıq waqıyası boyınsha ol sońǵı waqıtları dóretilgen, degen pikir durıslaw kórinedi. Bunday dewimizge sebep, «Máspatsha» daǵı waqı-yanıń kompoziñiyası da, unamlı, unamsız qaharmanlardıń minezlemesi de, olardıń taǵdiri de «Alpamıs» dástanı menen oǵada jaqın. Dástanda ushırasatuǵın geypara qosıqlar tutası menen «Alpamıs» dástanındaǵı qosıqlarǵa uqsas keledi. «Alpamıs» dástanın XVI ásirden soń dóretildi dep qabıl yetsek, eki dástan arasındaǵı uqsaslıq «Máspatsha» dástanınıń sońǵı dástan ekenligin ashıq kórsetedi. Dástannıń uluwma mazmunında kóshpeli sharwashılıq turmıs emes, otırıqshı dıyqanshılıq turmıs tiykarǵı orındı iyeleydi. Bóget, jap qazıw, júweri egis -diyqanshılıqqa tán nárseler sóz etiledi. Qalıń malda, maldıń ornına aqsha almastıradı, suwpı, iyshan sıyaqlı din iyeleri, meshit, medirese salıw sóz etiledi, urıw bası feodaldıń roli basqa dástanlardaǵı-dan anaǵurlım ózgeshe kórsetilip, sońǵı waqıttaǵı uruwshılıq turmısqa jaqın. Bul jaǵdaylardıń barlıǵı derlik eń uzaq bolǵanda XVII ásirdiń aqırındaǵı bergi qaraqalpaq turmısı ushın sıpatlı nárseler. Shıǵarmadaǵı «nayıp, dáris andan, kent, wáliyat, dúrmin» sıyaqlı kóp ushırasatuǵın sózler de tiykarǵı faktler bolıp xızmet yete almasa da, shıǵrmanıń sońǵı waqıtlarǵa tiyisli yekenligin kórsetedi. Usılarǵa qosa Ayparshanıń:
Amanda gúmanda basımnıń sawı,
Keynimnen qalmadı qalmaqtıń jawı, —
degen sózin alsaq, dástandaǵı waqıyanı sheshiwshi qaharmanlardıń da sońǵı waqıtta ómir súrgenligi anıq boladı, Olay bolsa, usını sóz etiwshi dástannıń dóretiliw dáwiri de sońǵı waqıtlarǵa tuwra keledi. Qońsı xalıqlardıń ashıqlıq dástanlarınıń kópshiligi derlik, («Qız jipek» - qazaqsha, «Ǵárip ashıq», «Sayatxan Hamra»-túrkmenshe h.t.b.) sóz etetuǵın turmısına tiykarlanıp, basqa dástanlarǵa salıstırılıp, sońǵı waqıtta dóretilgen dástanlar dep shamalanadı. Usı dástandaǵı bas qaharmanlar (ashıqlar) óz yelinen qız tappay, basqa ellerge ketip, qız qıdıradı hám sol ellerden tabadı. Tap usı sıyaqlı syujetlik baǵıt «Máspatsha» da bar. Máspatsha ózine teń qızdı óz eli Keneges jurtınan, Xorezmnen de tappay Tama eline ketedi. Bul jaǵday qońsı xalıqlar dástanları sıyaqlı «Máspatsha»nıń dóretiliwin sońǵı ásirler dep shamalawǵa múmkinshilik beredi. Erterekte dóretilgen dástanlardıń kópshiligi qońsı xalıqlardıń kópshiliginde bir-birine jaqın nusqada ushırasıp otıradı. Al sońıraq dóretilgen dástanlar da bunday sıpatlar ushıraspaydı. Usı kózqarastan qaraǵanda da, «Máspatsha» dástanınıń variantları basqa xalıqlarda barlıǵı tuwralı maǵluwmat joq.
«Máspatsha»nıń dáwirin anıqlawda XIX ásirdegi ádebiy shıǵarmalardıń óz avtorlarınıń saqlanıw máselesi de eske alınıwı kerek. Óytkeni, XIX ásirdegi shıgarmalardıń barlıǵınıń óz avtorların saqlaǵan túrde bizge kelip jetiwi, eger «Máspatsha» XIX ásirde dóretilgen bolsa, «Aqmaq patsha», «Bozataw» hám taǵı basqalar sıyaqlı óz avtorın saqlawı kerek ǵoy - degen pikir tuwıladı. Minekey, usılardıń barlıǵın juwmaqlap aytqanda, dástannıń dóretiliwi eń beri bolǵanda XVIII ásirde bolıp, XIX ásirde kúshli ózgeriske ushıraǵan dep shamalaymız. Usıǵan baylanıslı dástannıń dóretilgen ornın Túrkstan dep, kúshli ózgeriske ushıraǵan ornın-Xorezm dep shamalaw maqul boladı.
Dástandaǵı sóz etiletuǵın hádiyselerdiń Shırshıq dáryasınıń boyındaǵı qaraqalpaqlardıń turmısı menen de tıǵız baylanısı bar. Dástannıń baslı qaharmanları. Dástanda qatnasıwshılar kóp bolǵanı menen, olardıń barlıǵına birdey tamamlanǵan obraz berilmegen, kópshiliginiń dástandaǵı waqıyaǵa qatnası epizodlıq yamasa tolıq ayaqlanbaǵan sıpatqa iye, (Ábdikárim, Labaq h.t.b.) geypara qaharmanlar bas qaharmanlardıń taǵdirin ya awırlastırıw, ya jeńillestiriw ushın xızmet etedi (Alańǵasar dáw,qalmaq, at seyisiniń anası). Geypara qaharmanlar isi, minezi jaǵınan bir-birine jaqın (Babaxan, Orazalı). Sonlıqtan shıǵarmanıń barlıq qaharmanlarına baspabas toqtamay-aq tiykarǵıların yaǵnıy unamlı obrazlar sıpatında Máspatsha menen Ayparshanı, unamsız obrazlar sıpatında Babaxan menen Hayarbabanı sóz etiwdiń ózi jetkilikli.