Ájiniyaz atíndaǵi nókis mámleketlik pedagogikalíq institutí filologiya fakulteti ájiniyaz atındaǵı nmpi tayarlıq kursınıń «Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı»

«SHÁRYAR» DÁSTANÍ
Qaraqalpaq xalıq dástanlarınıń ishinde óziniń dúzilisi, syujetlik waqıyası hám mazmunı menen ayrılıp turatuǵın dástanlardıń biri «Sháryar». Dástannıń
waqıya dáwiri orta ásir dáwirlerine tuwrı keledi. Bul dástannıń tiykarǵı ózegin quraǵan menen onda júdá erte zamanlar menen baylanısıp ketken periler, qullar, duwa, adamlardıń tas bolıwı, tiriliwi, taǵı basqa tolıp atırǵan tábiyattan tıs waqıyalardıń súwretleniwi orın alǵan. Bular dástannıń uzaq dáwirlik waqıyalardı óz ishine alatuǵının kórsetip turadı. Sonday-aq «Sháryar»
dástanında qaraqalpaq xalıq erteklerinde jiyi ushırasıp otıratuǵın qıyalıy hádiyseler: balalardıń hayran qalarlıq tuwılıwı, olardıń kekilleriniń altınnan bolıwı, birewi kún, birewi ay bolıp kóriniwi, balalardıń suw astında ólmewi, mástan kempir, patshanıń zulım hayalları, suwdıń, tastıń, shóldiń sóylewi, haywanlarǵa til pitiwi, jılanlardıń adam kelbetine keliwi, jer astındaǵı patshalıq, adamnıń duwa menen tas bolıp qatıp qalıwı hám qaytadan adamǵa aylanıwı, qalalardıń kóship júriwi taǵı basqalar boladı.
«Sháryar» dástanı kóp ǵana ertek hám dástanlardıń dóreliw usıllarınan paydalanılıp, qaraqalpaq jırawları tárepinen birneshe júz jıllar dawamında jetilistirilgen dóretpe. Dástanda ádillik penen ádilsizliktiń qarama-qarsılıǵı, eń aqırında, ádilliktiń, adamgershiliktiń jeńip shıǵıwı dástannıń ideyalıq mazmunında tiykarǵı orındı ieleydi.
«Sháryar» dástanınıń personajların da basqa dástanlar sıyaqlı eki toparǵa unamlı hám unamsız obrazlar toparına bóliwge boladı. Sonıń menen birge, bul dástanda da unamlı hám unamsız tárepi bar qospalı obrazlardı da ushıratıwǵa boladı. Buǵan Darapsha obrazın kórsetiwge boladı. Unamlı obrazlar qatarına Gúlshara, Sháryar, Shashıwar, Aqdáwlet, Toman wázir, shopan obrazların, unamsız obrazlar toparına 9 xanım, Mástan kempir, Qodar qul, mollalar, palshılardı kirgiziwge boladı. Sonday-aq dástanda unamlı túrde Áspijáhangir at obrazı, unamsız túrde Búlbúlgóya qus obrazların kórsetiwge boladı. Gúlshara óziniń qıyın táǵdirine qaramastan óz balalarına qosılıp, baxıtlı bolıw jolında gúresedi. Ol óz tilegine, óz ómirlik joldasına haq, hadallıq penen háreket etetuǵın gúnasız ana. Onıń eń jaqsı tilek oyları naǵız adamgershilik qásiyetleri menen suwǵarılǵan. Perzent ushın janın pidá etetuǵın ádiwli insan. Ol neshe túrli awır azaplardıń bárine de shıdaydı, tentirep kún ótkeredi, jatsa da, tursa da oyınan eki perzentin shıǵarmaydı. Al, Sháryar dástandaǵı tiykarǵı hám bas qaharman. Dástandaǵı barlıq waqıyalar Sháryardıń háreketi menen baylanıslı. Ol tuwılǵanınan baslap kóp qıyınshılıqlar kórip hám onı jeńip jeti ıqlımǵa patsha bolıp, murat-maqsetine jetkenge shekemgi waqıyalar sóz etiledi.
Sháryar mektepte oqıp bilim aladı, on tórt jasına kelip, batırlıqtıń shártlerin orınlawǵa kirisedi. Onda qaharmanlıq dástanlarǵa tiyisli barlıq belgiler bar. Dástanda Ánjim obrazı aqıllı, miyirman, tilekles hám ǵamxor qarındas obrazında súwretlenedi. Sháryardıń at miniw tilegine Shashıwar patsha qarsı bolǵanında Shashıwar patshanı sózden toqtatıp, aǵasınıń degenin
boldırǵan da, Ánjimniń aqılı menen tapqırlıǵı. Dástandaǵı unamlı obrazlardıń biri - patshanıń bas wáziri Toman. Ol aqıllılıǵı hám ádilligi menen kózge túsedi. Tomannıń aqıllılıǵı menen ádilligi Gúlsharanı ólimnen arashalap qalıwda anıq kórinedi. Gúlshara bir ul, bir qız tuwadı. Patshanıń 9 hayalı kúnshillik etip jas nárestelerdiń ornına kúshik penen pıshıqtıń balasın ákelip saladı. Bul sumlıqqa inanǵan xannıń qáhári keledi hám Gúlsharanı ólimge buyıradı. Usı waqları Toman: «Háy xanımız, Gúlsharanıń haq qanına qalmayıq, palkerler palın salsa, ulamalar kitabın ashsa, qorrandozlar qorrasın taslasa, eki birdey bala tússe, toǵız xanımdı óltireyik, egerde túspese Gúlsharanıń gúnasın moynına qoyıp óltireyik» - deydi. Bul jerde Toman haq istiń jeńisine erisedi. Biraq Tomannıń oylaǵanı hám sheshimi durıs bolǵanı menen, ulama da, qorrandozlar da, palkerler de altınǵa satılıp, waqıtsha ádillik ústinen aldawshılıq jeńiske erisedi.Toman kiyerge kiyimi joq, jemege tamaǵı joq, ash-jalańash, diywana jolında júrgen Gúlsharaǵa bunnan soń da qol ushın sozıp, ǵamxorlıq qıladı.
Dástandaǵı unamsız qaharmanlar bolsa haq kewil, ádilliktiń tárepdarlarına qarsı turadı. Jaqsılıq ármannıń orınlanıwına irkinish jasaydı, olardı awır azapqa giriptar etedi. Bul arqalı dástanda jaqsılıq penen jamanlıqtıń arasındaǵı gúres sáwlelendiriledi. Mısalı, dástandaǵı unamsız obrazdıń biri, Mástan kempir, ol dúnyaǵa qızıp Sháryar menen Ánjimdi suwǵa taslaydı. Sháryardı aldap uzaq saparǵa jiberedi, toǵız hayalǵa aqıl tawıp beredi.Toǵız xanımnıń obrazları arqalı dástanda zulımlıq, ósekshil, mákkarlıqtıń eń jaman belgileri berilgen. Sonıń menen olardıń kúndeslik, bir-birewin kóre almawshılıq qásiyetleri anıǵıraq ashılıp beriledi. Xanımnıń Gúlsharaǵa, onıń balalarına islegen jamanlıqları bunıń ayqın dálili boladı. Toǵız xanım dástandaǵı waqıyalardıń bastan-ayaq shiyelenisiwinde sheshiwshi háreket etetuǵın qara kúshler bolıp kórinedi.